Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

5.4. Odam oliy asab faoliyatining sifatiy xususiyatlari.

I.P.Pavlovning voqyelikni ikki signalli tizimlari haqidagi ta’limoti. Odamlarning oliy asab faoliyati ham hayvonlardagi kabi reflektor xarakterga ega. Odmlarda ham shartli reflekslar tashqi dunyoning yoki organizmning ichki holatining turli signallariga hosil qilinadi. Odamlarda ham tashqi tormozlanish yuz berib ichki tormozlanish ham rivojlanadi.

Voqyelikni birinchi signal tizimi odamlar va hayvonlar uchun umumiy bo’lib aniq signallarni, predmetlar va tashqi muhit hodisalarini tahlil qiluvchi va umumlashtiruvchi tizimni tashkil qiladi. «Hayvon uchun voqyelik» bevosita ko’rish, eshitish va boshqa retseptorlarining maxsus hujayralaridan katta sharlarga keluvchi qo’zg’atuvchilar yoki ularni izlaridan ham sintezlanadi.

Bu voqyelikning odam va hayvonlar uchun umumiy bo’lgan birinchi signal tizimidir.

Ammo insonlarning oliy asab faoliyati o’zining sifatiy jihatdan farq qiluvchi xususiyatlariga egaki, uni barcha hayvonot dunyosidan ustun qo’yadi.Hayvonlarga nisbatan odamlarda shartli reflekslar juda tez hosil bo’lsada o’zlarining uzoq muddat saqlanib qolishi bilan farq qiladi.Qo’zg’atuvchilarning murakkab komplekslariga reflekslar yengil hosil bo’ladi, faqat bulargina odamlarning hayvonlardan asosiy farqini tashkil etmaydi.

Insonlarning shakllanishi mehnat faoliyati bilan bog’liq, odamlarning jamoa bo’lib mehnat qilishi burro-burro gapirish nutqini rivojlanishini ta’minladi va u o’z navbatida bosh miya katta yarim sharlariga yangi faoliyat kiritdi. Yuqori darajada rivojlangan ong, aniq fikr yuritish faqatgina odamlarga xos bo’lgan xususiyatdir. Bularning rivojlanish jarayonida miyaning ishlash mexanizmiga odamlarda «favqulodda qo’shilish» yuz beradi. Bu voqyelikning ikkinchi signal tizimidir. Odamlarda «aytiladigan, eshitiladigan va kuzatiladigan birlamchi signallarning signali asosida ikkinchi signal tizimi yuzaga keldi, rivojlandi va takomillashdi» (Pavlov). Suz, nutqli signallar to’g’ridan-to’g’ri signallarni almashtirmasdan balki ularni mulohazalash, narsalarning ayrim belgilarini ajratish va hodisalarni, ularni aloqalarini aniqlashi mumkin.

Ikkinchi signal tizimining yuzaga kelishi odamlar bosh miya katta yarim sharlari faoliyatiga yangi tamoyilni kiritdi. I.P.Pavlov, bizning sezgilarimiz va idrokimiz atrof muhitga ta’lluqli bo’ladigan bo’lsa, bular biz uchun voqyelikning birinchi signal tizimlaridir, aniq signallar eng avvalo so’z ya’ni –tovush-nutq organlaridan po’stloqga boruvchi kinestetik qo’zg’alishlar –signallar signali-ikkinchi signal tizimidir. Bu signallar dastlab bizni voqyelikdan ajratadi va uni mulohaza qilishga majbur etadi, qaysiki ular dastlab umum insoniy eliprizm hosil qiluvchi va nihoyat odamni o’zi yashayotgan dunyoga hamda o’ziga ishonchni oliy qurolli –fanni hosil qiluvchi bizning me’yordan ortiq maxsus insonlarni oliy ongini tashkil qiladi.

Suz signallar signali sifatida aniq narsalardan va hodisalardan chalg’ish imkonini beradi. Suz signallarining rivojlanishi o’zining ko’rinishlaridan, fikrlardan chalg’itish va mulohaza qilish imkonini berdi.

Ikiknchi signal tizimi ijtimoiy tomondan ta’minlanadi. Jamiyatdan tashqari, boshqa odamlar bilan muloqotda bo’lmaslik uning rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. Yosh bolani hayvonlar to’dasiga tushib qolishi va u yerda voyaga yetishi tufayli u (Maugli-bola) odamlar gapini tushunmaydi, gaplasha olmaydi va ularni gapirishga o’rganish imkoni bo’lmaydi. Bu haqda yoshlik paytidan boshlab uzoq muddatga jamiyat bilan aloqada bo’lmagan odamlarda olingan ma’lumotlar dalolat beradi. Ular odamlar gapini esdan chiqarib yuboradilar.

Birinchi va ikkinchi signal tizimlari bir-biri bilan uzviy bog’langan va ular birgalikda faoliyat ko’rsatadi. Bu borada odamlarning oliy asab faoliyati yagonadir.