Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Xotiraning fiziologik mexanizmlari. Miyada qayd qilingan axborotlar uzoq va qisqa muddatlarda saqlanib qoladi. Aynan ana shularga asosan xotirani qisqa muddatli va uzoq muddatli xillari farqlanishi yuzaga keldi. Taxmin qilishlaricha vaqtinchalik bog’lanishlar hosil bo’lishida ishtirok etuvchi po’stloqosti hujayralari, uni qisqa muddatlarda saqlab turish uchun («qisqa muddatli» yoki «operativ» xotira) ma’lum funksional o’zgarishlar yuz beradi. Shartli va shartsiz qo’zg’atuvchilar bilan qo’zg’atilgan neyronlar zanjiri qator bog’lanish tugunlari bilan aylanma ritmik faollikga qamrab olinadi va nerv impulslarining tutashgan neyronlar zanjiri bo’ylab aylanishi qisqa muddatli xotira asosida yotadi.

Nerv bog’lanishlarni uzoq muddat ushlab turish («uzoq muddatli xotira») sinaps apparatidagi o’zgarishlar yoki nerv hujayralari tanasidagi o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lsa kerak.

Nerv impulslarini po’stloq neyronlarini dendritlarni tolalariga ikkinchi marta o’tishida o’lchami jihatidan kattalashadi, bu esa o’z navbatida neyronlarning sinaptik faolligini oshiradi deb taxmin qilinadi.

Uzoq muddatli xotiralar nerv qo’zg’alishlarini o’tkazuvchi mediatorlarni sintezlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi trofik jarayonlarning o’zgarishi bilan bog’liq degan taxminlar ham bildirilgan. Xotira izlarini neyron qo’zg’aluvchanligini darajasi boshqaruvchi ionlarni qayta taqsimlanishi bilan fermentlar tizimining katta tuzilishi bilan bog’lab tushuntiradilar. Keyingi yillarda xotira izlarini o’zida olib yuruvchi material sifatida nuklein kislotalari va oqsillarni roli haqidagi fikrlar keng tarkalmoqda. Ko’pchilik izlanuvchilarni fikricha uzoq muddatli xotiralarning material substrati bo’lib nerv hujayralari yadrosining DNK si hisoblanadi degan fikrni ilgari surmoqdalar.

Xotira izlarini ayrim hujayralar ham saqlab qolish xususiyatiga ega bo’lishi haqidagi ma’lumotlar ham mavjud. Bu esa vaqtinchalik bog’lanishlarning tutashishi xotiraning mexanizmlaridan biri deb qarashga asos bo’ladi, tashqi stimullovchini bir martagina ta’siri ham chuqur iz qoldirishi mumkinligi haqidagi ma’lumotlar ham bor. Shuni qayd qilish kerakki, odamning xotirasi miyaning turli tuzilmalarini o’zaro ta’siri tufayli bajariladigan murakkab dinamik jarayondir.