Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

23.7.  Pedagogik jamoa psixologiyasi

Pedagogik jamoa  o‘qituvchi  va  o‘quvchi  o‘rtasidagi  bog‘liqlik, 

ta’limning  tuzilishi,  o'quvchilarning  o‘qish  va  bilish  faoliyati­

ni  shakllantirish  hamda  tarbiya  psixologiyasining  ta’lim-tarbi­

ya  jarayonida  o‘quvchi  shaxsini  barkamol  inson  sifatida  shakl­

lantirish  kabi  muhim  muammolarni  tadqiq  etadi.  Pedagogik 

jamoada  o‘quv-tarbiya  jarayonlarining  o‘ziga  xos  xususiyatlari, 

zamonaviy  ta’lim-tarbiya  nazariyasining  vazifalarini  tatbiq  etish 

bilan shug'ullanadi.

Pedagogik  faoliyat  doimo  o‘qituvchilar jamoasi  doirasida  olib 

boriladi.  Shu  munosabat  bilan  rahbar pedagogik jamoaning  ich- 

ki  hayotiga  oid  o‘ziga  xos  qonun,  qoida  va  xususiyatlar  haqida- 

gi  bilimlarga  ega  bo'lishi  lozim.  Maktab  direktori  yoki 

0

‘qituv- 

chi  qanchalik  o‘zini  yolg‘iz  his  qilmasin,  baribir biron  sinf yoki 

pedagogik jamoa manfaatlari doirasida bo‘ladi.  Umuman har bir 

kishining  mehnat  faoliyati  biron jamoa  ichki  qoidalari,  norma- 

lari  asosida  boshqariladi.  Hatto,  yakka  tartibda  ishlaydigan  mu- 

taxassis  ham,  biron uyushma  yoki jamiyat  ichida  qabul  qilingan 

qadriyatlar  va  qoidalarga  suyanib  faoliyat  yuritadi.  Shu  ma’no- 

da  alohida  shaxsni  boshqarish  imkoniyati  ko‘p  hollarda jamoani 

boshqarish uslublari bilan uyg‘unlashadi.

Pedagogik jamoa  —  bu  birgalikda  mehnat  qiladigan  shaxslar 

guruhi  bo‘lib,  unda  kishilar bir-birlari bilan  o‘zaro  munosabatda 

bo‘ladilar,  har bir xodim hamkasbiga murojaat qiladi,  ayni  vaqt- 

da uning ta’sirini ham his  etadi.

Pedagogik jamoalar kichik va ko‘p  ming kishilik bo‘lishi ham 

mumkin.  Har  qanday holda  ham jamoa  ayrim  shaxsga  nisbatan 

muayyan funksiyalarni bajaradi.

564

---

Pedagogik jamoa rahbarining ishida bolalarning ta’lim-tarbiya 

sifatini  oshirishga  yo‘naltirilgan  kasbiy-pedagogik  ishga  undash, 

o‘qituvchi  va  tarbiyachilar  faoliyatini  motivlashtirish  muhim  hi- 

soblanadi. 

0

‘qituvchi  faoliyati  motivatsiyasini  kuchaytirishning 

bir necha usullari mavjud.

A.  0 ‘qituvchilarning  muhim  moddiy  ehtiyojlarini  qondirish 

uchun sharoit yaratish.

B.  Muhim ijtimoiy ehtiyojlami qondirilishini ta’minlash:  mu­

loqot,  e’tibor,  tan olinish,  muvaffaqiyatlarga erishish.

C.  0 ‘qituvchining  takrorlanmas  individuallik  sifatida  shaxsiy 

o‘sishi,  ijodi va o‘z-o‘zini namoyon qilishi uchun sharoit yaratish.

Pedagogik jihatdan  maqsadga  muvoflq  tashkil  etilgan  jamoa 

faoliyati  natijasida  jamoa  a’zolari  o‘rtasida  ishchanlik,  bir-biri 

uchun g‘amxo‘rlik,  o‘zaro  yordam, jamoa  manfaati uchun javob- 

garlik  hissi  qaror topadi.  Birgalikdagi  faoliyat  umumjamiyat  ishi 

uchun  mas’uliyat  hissini  uyg‘ota  borib,  jamoa  a’zolarini  bir-bi- 

riga  yaqinlashtiradi,  jamoaga  hurmat  hissini  paydo  bolishiga 

ko‘maklashadi, jamoa bilan  munosabatda bolish  ehtiyojini  oshi- 

radi, jamoa  a’zolari  o‘rtasida  o‘zaro  ruhiy  yaqinlik,  hissiy  birlik 

(bir-birini yoqtirish)  yuzaga  keladi.  Ushbu  munosabat  ko‘pincha 

o‘z-o‘zidan  paydo  bo‘ladi  hamda  ular pedagogik  ta’sir  ko‘rsatish 

uchun qo‘1 keladi.  Ruhiy va hissiy birlik jamoa a’zolarning birga­

likdagi faoliyatining mazmuniga, ular orasidagi hosil bolgan ish­

chanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bogliqdir.

Jamoaning  rasmiy  (ishchanlik)  va  norasmiy  (hissiy)  tuzilishi- 

ni bir-biridan  farqlash lozim.  Jamoaning  rasmiy tuzilishi  degan- 

da jamoa faoliyatining turli ko‘rinishlarini amalga oshirish uchun 

zarur boladigan tashkiliy jihatlari  ko‘zda  tutiladi.  Mazkur tuzil- 

ma,  bir  tomondan,  jamoa  a’zolari  qo‘yilgan  ishchanlik  munosa- 

batlarini  ifoda  etsa,  ikkinchi  tomondan,  rahbarlik  vazifasini  ba- 

jaruvchi  tarbiyachilar  hamda  jamoa  a’zolari  o‘rtasidagi  mavjud 

boshqarish munosabatlari mazmunini ifoda  etadi.

Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari o'rtasidagi shaxs- 

lararo  ma’naviy,  psixologik  munosabatlarning  umumiy tizimi va

565

---

mikroguruhni  tashkil  etuvchi  ayrim  a’zolar  o‘rtasidagi  tanlash 

munosabatlari  mazmunini  ifodalaydi.  Jamoaning  har  bir  a’zosi 

mavjud  munosabatlar  tizimida  u  yoki  bu  o‘rinni  egallaydi.  Tar- 

biyalanuvchi  shaxsning jamoadagi  o‘rni  uning  shakllanish jara- 

yoniga ta’sir ko‘rsatadi.  Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy 

tuzilmalar bir-biriga muvofiq bolganda jamoaning rasmiy yetak- 

chilari norasmiy munosabatlar tizimida ko‘zga tashlangan o‘rinni 

egallagan  holdagina u  chinakam jamoa bo‘la  oladi.  Shuningdek, 

norasmiy  guruhlar  (mikroguruhlar)  umumjamoa  ijtimoiy  man- 

faatlari  uchun  kurashuvchi  guruhlar  bo‘lganda  jamoa  o‘zining 

chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.

Yashash joylarida  o‘zaro birikkan  bolalar guruhlari  qanchalik 

ahil  va  inoq  munosabat  zaminida  tashkil  topgan  bo‘lmasin,  ha- 

qiqiy jamoa bo‘la  olmaydi.  Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga 

moyillik faoliyatini tashkil  eta  olishi, jamoa  a’zolari  o‘rtasida  ij­

timoiy ahamiyatli faoliyat,  maqsad,  ishchanlik xarakteridagi  alo- 

qa va munosabatlarni  o‘rnata  olishi  lozim.  Jamoaning  majburiy- 

lik belgisi unda pedagogik rahbarlikning bo‘lishidir.

Shunday  qilib,  jamoa  kishilarning  shunday  muayyan  guruhi 

bo‘lib,  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  bo'lgan  umumiy  maqsad  hamda 

mazkur  maqsadni  amalga  oshirish  uchun  yo‘naltirilgan  faoliyat- 

ni  tashkil  etadi.  Ushbu  guruh  a’zolari  o‘zaro  birlik,  a’zolarning 

munosabatlar jarayonidagi  tengligi  asosida  unga  rahbarlik  qilish 

va bir-biriga bo‘ysunish,  shuningdek, jamoa  oldidagi javobgarligi 

asosida muayyan faoliyatni olib  boradi.

Jamoa  va  uni  shakllantirish  pedagogik  faoliyatning  maqsa- 

di  hisoblanadi.  Namuna  ko‘rsatish  uni  shakllantirish  vositasi 

bo‘lib,  uning  yordamida  jamoaning  barcha  yoki  har  bir  a’zo- 

sini  tarbiyalash  yaxshi  samara  beradi.  Jamoaning  yetakchi  tar- 

biyaviy vazifasi  shaxsni  har tomonlama  tarbiyalash,  unda  ijobiy 

sifatlarni  hosil  qilish  mustahkam hayotiy pozitsiyani  qaror  top- 

tirishdan  iboratdir.  Umumiy  o‘rta  ta’lim  hamda  yangi  turdagi 

ta’lim  muassasalarida jamoani  shakllantirish  mas’uliyatli  vazi- 

fa  sanaladi.

566

---

Har bir shaxsga ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahora- 

ti va obro‘siga bog‘liqdir.  Bunda:

Pedagogning  kasbga  oid  mahoratini  shakllantirishda  peda- 

gogik-psixologik  nazariyalarning  ahamiyati  kattadir,  chunki 

ma’naviyatimizning  shakllanishida  o‘z-o‘ziga  ega bo‘lgan  inson- 

lar  faoliyati,  ularga  qo'yilayotgan  talablar,  zamonaviy  pedagogik 

texnologiyalar to‘g‘risida nazariyalar pedagogik mahoratni shakl- 

lantirishning  asosiy manbayi bo‘lib xizmat  qiladi.  Pedagogik taj- 

ribalarni  takomillashtirishda  ilmiy  pedagogik  ma’lumotlardan 

foydalanish  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki,  hozirgi  zamon  fan 

va  texnika  taraqqiyoti  pedagogning  ijodkor  bo‘lishini  fanning 

muhim  muammolari  yuzasidan  erkin  flkr  yurita  olishi,  fan  yu­

tuqlarini  talabalarga  yetkaza  olishi  va  nihoyat  talabalarni  ham 

ijobiy fikrlash,  tadqiqotchilik ishlarini o‘rgata olishini talab  qila­

di.  Shuning  uchun  pedagog  avvalo  tadqiqotchilik  ishlarini  olib 

borishi  va  bu  sohadagi  malakalarni  egallashi  zarur.  Pedagog  il­

miy tadqiqot ishlarini olib borishi davomida tajribalarni to‘playdi,

567

---

tahlil qiladi,  ular asosida xulosalar chiqaradi.  U shu xulosalardan 

o‘zining amaliy faoliyatida  foydalanish jarayonida hozirgi  zamon 

pedagogi uchun zarur bolgan juda muhim bilimlarni egallaydi.

Pedagogik  mahoratni  takomillashtirishda  shaxsiy  pedagogik 

izlanishning  ahamiyati  kattadir.  Pedagog  ishidagi  muvaffaqi- 

yat kunlik faoliyatda  kattalar va talabalar,  ayrim  guruh va yakka 

shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyatini ta’minlaydi.

Faoliyatda  duch  keladigan turli xil voqealarga pedagogik  qoi- 

dalar  nuqtayi  nazaridan  qarab  emas,  balki  sharoitni  hisobga  ol- 

gan holda ijobiy hal  etish talab  etiladi.

Keng ilmiy saviyaga ega bolish,  intellektual qiziqish, yangilik- 

ni  his  qila bilish,  pedagogik mahoratni  oshirishga  intilish  peda- 

gogga xos xususiyatlardan hisoblanadi.

Ta’lim sifati davlat ta’lim standartlariga muvofiq bolishi uchun 

amaliy va nazariy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi.  Bu sohada ilmiy tad- 

qiqot ishlari  amalga  oshiriladi.

Shaxsiy  izlanishlar  va  ilmiy  tadqiqot  ishlarini  olib  borish 

pedagogning pedagogik mahoratini takomillashtirishning muhim 

omili  bolib  hisoblanadi.  Shuningdek,  nazariy,  milliy  madaniy 

va umuminsoniy  qadriyatlardan,  dunyoviy,  diniy  ilmlardan  ham 

xabardor ma’naviy barkamol inson bo‘lmog‘i lozim.

Ilmiy  pedagogik  izlanishlarni  baholash  mezonlari  to‘g‘risida 

fikr yuritilganda,  avvalo  tadqiqotning  zamonaviyligi,  dolzarbligi, 

undan ko‘zlangan maqsad hamda  natijalar nazarda tutiladi.

Pedagog  shaxsining  kasb  sohasidagi  xususiyatlari  — bu  tala- 

balarni  sevish,  ular  bilan  ishlashga  qiziqish,  o‘z  kasbiga  mu- 

habbat,  pedagogik  nazokat,  pedagogik  tasavvur,  tashkilotchi- 

lik  qobiliyati,  haqqoniylik,  dilkashlik,  talabchanlik,  qat’iylik  va 

maqsadga  intilish,  vazminlik,  o‘zini  tuta  bilish,  kasbiy  layoqat- 

lilik va boshqalar.

Samarali pedagogik ta’sir ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil  etish tala­

balar bilan muomala qilishda samimiy munosabatda bolishga yor- 

dam beradi.  Amaliy pedagogik faoliyatda ilmiy g‘oyalar va peda­

gogik tarbiyani  qollash pedagog  mehnatiga ko‘p jihatdan bogliq.

568

---

Lekin bu mehnat natijalari  darhol ko‘rinmaydi.  Uning  mahsulini 

ko‘rish  uchun  yillab  mehnat  qilish  kerak.  Pedagog  faoliyati- 

ni  o‘rganish  shuni  ko'rsatadiki,  bu  faoliyat  o‘zining  sifat  ko‘rsat- 

kichlari bo‘yicha  ham turlicha bo‘ladi.  Haqiqiy  fidoyi  pedagoglar 

o‘z faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishadilar.  Tajribali novator 

pedagoglar talabalarga samarali ta’lim-tarbiya berish bilan bir qa- 

torda pedagogika fanidan yangi yo‘l ham ochmoqdalar.

Pedagogning  ijodkorligi  talabaning  ijodkorligini  uyg'otadi. 

Ular o‘z talabalarini vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash bilan bir- 

ga ularning qalbida oliyjanob fazilatlarni qaror toptiradilar.

Respublikamizda  o'qituvchi  kasbiga yo‘llash,  o‘qituvchiga xos 

xislatlar,  qobiliyatlarni,  professiogrammasini  o‘rganish  bo‘yicha 

atoqli psixologlar M.G.Davletshin, R.Z.Gaynutdinov, E.G‘.G‘ozi- 

yevlar rahbarligida ularning shogirdlari tomonidan bir qator tad- 

qiqotlar  o‘tkazilgan.  Respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan 

so‘ng  professor  M.G.Davletshinning  tashabbusi  bilan  1991-yilda 

Nizomiy  nomidagi  Toshkent  davlat  pedagogika  institutida  ilmiy 

darajalar beruvchi  Ixtisoslashgan  Kengash  o‘z  faoliyatini boshla- 

di. Ana shu Kengashda birinchilardan himoya qilgan tadqiqotchi 

M.G.Davletshinning  shogirdi  N.M.Majidov bo‘lgan.  U  « 0 ‘qituv- 

chilik  kasbiga  yollashning  psixologik jihatlari»  mavzuida  ilmiy 

tadqiqotini himoya qilgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, 

0

‘qituv- 

chi quyidagi sifatlarga ega bo'lishi kerak: bolalarni sevish, bolalar 

bilan chiqishib ketish,  ularni tushunish,  mehnatsevarlik,  insoniy- 

lik,  prinsipiallik,  talabchanlik,  axloqiy barqarorlik va b

.1

R.Z.  Gaynutdinov  tomonidan  o‘qituvchilik  kasbiga  yo‘nalti- 

rishning  psixologik jihatlari  yoritilgan.  Muallif keyinchalik  ushbu 

muammoni o‘rganishni shogirdlari bilan hamkorlikda davom ettir- 

gan2.  Shogirdlaridan biri  S.X.Jalilovaning «Pedagogika instituti ta-