Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

18.4.  Yetuklik davrida  shaxs  rivojlanishi

Yetuklik  davrida  shaxsning  rivojlanishi  psixologiyadagi  kam 

o'rganilgan  muammolardan  biridir.  Masalan,  psixoanalitik  na- 

zariyalar  shaxs  anomaliyalariga,  patologik  variantlariga  e’tibor 

qaratadi.  Norma  kasallik  belgilarining  yo'qligi  sifatida  qarala- 

di.  Boshqa  yo‘nalish,  gumanistik  psixologiya  vakillari  o‘zligini 

namoyon  qilgan mashhur shaxslarni  absolutlashtiradi.

1  Бодалев  A.A. 

Bepshima  в  развитии  лисЬности  взрослого  сЬеловека.— 

М.:1998.С.17.

416

---

N.A.Ribnikov  1920-yillarda  katta  odamlarning  rivojlanish 

qonuniyatlarini  o‘rganadigan  yosh  psixologiyasi  sohasini  akme- 

ologiya deb atagan.  Bu g‘oya so‘nggi  10 yillikda akmeologiyaning 

insonni  yetuklik  davridagi  rivojlanish  mexanizmlari,  qonuniyat- 

lari va mexanizmlarini o‘rganadigan mustaqil ilmiy fanga aylani- 

shiga sabab boldi. Akmeologiya insonning individ sifatida,  shaxs 

sifatida  faoliyatning  talantli  subyekti  sifatida,  individuallik  sifa­

tida  ota-ona,  fuqaro,  turmush  o'rtoq,  do‘st  sifatida  shakllanish 

sharoitlari, yollari va usullarini o‘rganadi.

A.A.Bodalevning ta’kidlashicha,  yetuk inson «rivojlanishida- 

gi  cho'qqi»,  yetuklik  cho‘qqisi  sifatida  а к т е   fenomeni  —  ko‘p 

0

‘lchamli  holat  bolib,  variativ  va  o'zgaruvchandir  turli  yosh 

davrlarida  cho‘qqiga turlicha erishiladi1.  Inson hayot yolini ku­

zatish  cho‘qqiga  erishishda  har  bir  yosh  davrining  (go‘daklik, 

ilk bolalik,  maktab yoshidagi davri va h.k.)  inson b o lg ‘usi mak- 

roakmesining  namoyon  bolish  shakllari  va  mazmuniga  tayyor- 

lanishda  katta  ahamiyatga  ega.  Fan  va  madaniyatda  buyuk  iz 

qoldirgan  mashhur  insonlarning  hayotini  o‘rganish  hayotining 

har  bir  bosqichida  mikroakmelar  namoyon  bolganligini  kuza­

tish mumkin.

Turli  insonlardagi  akmelarni  solishtirishdan  shu  narsa 

aniqlandiki,  uning  namoyon bolishi  lokal  (bir faoliyat  doirasida) 

va keng  (ko‘p sohalarda)  bolishi mumkin  (misol sifatida  Leonar­

do  da  Vinchi  va  M.V.Lomonosovni  olim-ensiklopedist  va  san’at 

arbobi  sifatida  keltirish  mumkin).  Inson  tomonidan  akmega  eri- 

shishga  yordamlashuvchi  yoki  unga  xalaqit  beruvchi  bir  necha 

omillarni ko‘rsatish mumkin:

— 

Ijtimoiy makroomillar  (jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy omil- 

lar,  shaxs yashagan  tarixiy davr,  ijtimoiy kelib  chiqishi,  aniq ijti­

moiy vaziyat,  insonning yoshi, jinsi);