Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

16.3.  0 ‘smir psixikasi va  xulq-atvorining  o‘ziga 

xos  xususiyatlari

Ijobiy  sifatlar,  ehtiyojlar  va  intilishlar  har  bir  yoshda,  jum- 

ladan,  ma’lum  darajada  yoldan  ozgan  o‘smirda  ham  b o la­

di.  0 ‘smirlar  hamma  narsani  bilishga  qiziqadilar.  Ko‘pchilik 

o‘smirlar boshqalardan yomonroq bolishni xohlamaydilar va o‘z 

muhitida ko‘zga tashlanib turishga hamda boshqalardan nimalar 

bilandir  farq  qilishga  intiladilar.  0 ‘smirlarning  hammasi  g‘ay- 

ratli  va  faoldirlar,  biroq,  o‘zlarining  kuch-quvvatlarini  qayoq- 

qa  yo‘naltirishni  hamma  vaqt  ham  bilavermaydilar.  Binobarin, 

ularni  bevosita  natijalari  bilan  xursand  qiladigan  xilma-xil  foy- 

dali va  qiziqarli  ishlar bilan band  qilish  kerak.  0 ‘smirlar,  garchi 

hamma vaqt ham bunga tayyor emasliklariga qaramay,  mustaqil­

likka intiladilar. Ammo ko‘pincha mustaqil ish-harakatlar uchun 

ularning imkoniyatlari bolmaydi.  Demak,  ularni mustaqil faoli- 

yatga  yaxshiroq  tayyorlash  va  ularga  mustaqil  ishlarni  ishonib 

topshirish  hamda  muvaffaqiyatli  bajarilishini  hamma  vositalar 

bilan  ta’minlash  kerak.  0 ‘z-o‘zidan  ko‘rinib  turibdiki,  o‘smirlar 

psixikasida ijobiy tomonlar yetarli  darajada  mavjuddir.  Bu  ijobiy 

tomonlardan  foydalanib  va  ularni  rivojlantirish,  salbiy  ishtiyoq, 

mayl,  ishlar va xatti-harakatlarni yo‘qotish  kerak.

Katta  o‘smirlar  asta-sekinlik  bilan  bevosita  ishlari  va  xat- 

ti-harakatlarining  natijalarini  hamda  oqibatlarini  oldindan  k o la 

boshlaydilar.  Ularda  o‘z-o‘zini  tuta bilish,  matonat  paydo  b o la­

di,  qarorlari  birmuncha  qat’iy  bola  boshlaydi,  iroda  tarkib  to- 

padi.  Ular  o‘zlarining  faoliyatlarida  ishtiyoq va  istaklardan  kola

333

---

ko'proq  soglom  fikrga  asoslanadigan  boladilar.  Ularning  ichki 

kechinmalari  va  hayajonlari  endi  irodaviy  nazoratga  bo‘ysundi- 

rilgan boladi.  Lekin  axloqiy va  estetik hislarning  taraqqiyoti  tu- 

fayli  ichki  kechinmalari va hayajonlari yanada kuchliroq boladi. 

Kattalarga nisbatan qo‘pol munosabatning paydo bolishi, noxush 

xulq-atvor  alomatlari,  o‘smir  yashaydigan  ijtimoiy  shart-sha- 

roitlar,  uning  tengdoshlari  va  turli  jamoalardagi  mavqei,  katta­

lar bilan munosabati,  maktab  va  oilasidagi munosabatlari  sababli 

yuzaga keladigan xarakter belgilaridir.  Mana shu ijtimoiy sharoit- 

larni o'zgartirish yoli bilan o‘smirlarning xulq-atvoriga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish mumkin.

Endi  o‘smirlar  o‘yin  hamda  damga  kamroq  vaqtlarini  ajrat­

gan  holda  ko‘proq jiddiy  ishlar bilan  shug‘ullana  boshlaydilar  va 

ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi.  Maktab ta’limi 

o‘smir  bilish jarayonlarini  rivojlanish  yo'nalishini  sifat jihatidan 

o‘zgarishda  asosiy  omil  bolib  xizmat  qiladi.  0 ‘qish 

0

‘smir­

lar  hayotida  katta 

0

‘rinni  egallaydi.  Ular  uchun  mashg‘ulotlar- 

ning  mustaqil  shakllari  yoqadi.  Boshqa  davr bolalariga  nisbatan 

o‘smirlarning  fanlarni  muvaffaqiyatli  o‘zlashtirishlari,  qiziqish- 

larining  ortishi,  o‘qituvchining o‘quv materialini tushuntira olish 

mahoratiga bogliq.  0 ‘qish faoliyati  asosida 

0

‘smirning  o‘z-o‘zini 

anglash  darajasi  kengayadi,  boshqa  odamlar,  atrof olam  haqida­

gi  bilimlari  chuqurlashadi.  Psixik  rivojlanishning  yangi  bosqichi 

boshlanadi.  Bilim  olganish  ehtiyojlari  asosida  asta-sekinlik  bi­

lan  o‘quv  fanlariga  nisbatan  qat’iy  ijobiy  munosabat  shakllanadi. 

Bu davrda  o‘qishning yangi  motivlari yuzaga keladi.  Bu motivlar 

o‘smirning,  hayotiy  rejalari,  kelajak  kasbi  va  ideali  bilan  bogliq 

bolgan holda bilish jarayonlari  rivojlanish xarakteriga  o‘z  ta’siri- 

ni ko‘rsatadi.

Aynan 

0

‘smirlik  davridan  boshlab,  bolalar hayotiy,  ilmiy,  ba- 

diiy bilimlarni  kengaytirishga  alohida  ehtiyoj  sezadilar va bunga 

harakat  qiladilar.  Bilimli bola  tengdoshlari  orasida hurmatga  sa- 

zovor boladi.  Bilim o‘smirlarga alohida bir quvonch baglshlaydi 

va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi.

334

---

Bilish  jarayonlarining  rivojlanishida  nutq  og‘zaki  va  yozma 

mavjud bo‘lishi bilan kuchli vosita hisoblanadi.  Maktabdagi o‘quv 

jarayonlarining  to‘g‘ri  tashkil  etilishi  va  amalga  oshirilishi  bi­

lan o'smir nutqining to'g'ri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi. 

Nutqni  o'zlashtirishga harakat bu  o‘smirning  muomala,  bilish va 

ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi.

0

‘smirlik  davrida  nutqning  rivojlanishi  bir  tomondan  so‘z 

boyligining  oshishi  hisobiga bo‘lsa,  ikkinchi tomondan tabiat  va 

jamiyatdagi  narsa,  voqea  va  hodisalarning  mazmun-mohiyatini 

anglashlari  hisobiga  bo‘ladi.  Bu  davrda  o‘smir  til  yordamida  at- 

rof-borliqni  aks  ettirish  bilan  bir  qatorda  inson  dunyoqarashi- 

ni  ham  belgilab  berish  mumkinligini  his  qila  boshlaydi.  Aynan 

o‘smirlik davridan boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivoj­

lanishini  belgilab  berishini  tushuna  boshlaydi.  0 ‘smirni  ko'pin- 

cha  muomalada  so'zlarni  ishlatish  qoidalari  —  «Qanday  qilib 

to‘g‘ri  yozish  kerak?»  «Qanday  qilib yaxshiroq  aytish  mumkin?», 

«Nima  deyish  kerak?»  kabi  savollar  juda  qiziqtiradi.  0 ‘smirlar 

maktabdagi  o‘qituvchilar,  kattalar,  ota-onalar  nutqidagi  kamchi- 

liklariga,  kitob,  gazeta,  radio  va  televidenie  diktorlari  xatolariga 

tez  e’tibor beradilar.  Bu  holat  o‘smirning  bir  tomondan  o‘z  nut- 

qini  nazorat  etishga  o‘rgatsa,  ikkinchi  tomondan  kattalar  ham 

nutq  qoidalarini  buzishlari  mumkinligini  bilishlariga  va  o‘zida 

mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi.

0

‘smir  so‘zlarning  kelib  chiqish  tarixiga,  ularning  aniq maz- 

muni  va  mohiyatiga juda  qiziqadi.  U  endi  o‘z  nutqida  yosh  bo­

la  singari  emas,  balki  katta  odamlardek  so'zlarni  tanlab  ishla- 

tishga harakat qiladi.  Nutq madaniyatini egallash borasida o‘smir 

uchun  o'qituvchi,  albatta,  namuna bo'lishi  shartdir.  Aynan  mak­

tab ta’limi o‘smir bilish jarayonlarini rivojlanish yo‘nalishini sifat 

jihatidan  o'zgarishida  asosiy  omil  bo'lib  xizmat  qiladi.  Maktab­

dagi o‘quv jarayonlarining to'g'ri tashkil etilishi va amalga oshiri­

lishi bilan  o'smir  nutqining to'g'ri  rivojlanishiga  sharoit yaratila­

di.  Nutqni o'zlashtirishga harakat bu o'smirning muomala,  bilish 

va ijodiy faoliyatga kirishishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi.

335

---

0

‘smirlik davrida o‘qish malakalari, yozma va monologik nutq 

jadal  rivojlanadi.  5-sinfdan  boshlab  to  9-sinfgacha  o‘qish  to‘g‘ri, 

tez va ifodali bolish darajasidan,  yoddan ifodali,  ta’sirli aytib be­

ra  olish  darajasigacha  ko‘tariladi.  Monologik  nutq  esa  asarda- 

gi  kichik  bir  parchani  qayta  so‘zlab  berishdan,  mustaqil  ravish­

da  nutq  va  chiqishlar  tayyorlash,  og‘zaki  —  mulohaza  yuritish, 

fikr bildirish va ularni asoslab berishgacha o‘zgaradi. Yozma nutq 

ham rivojlangan holda o‘smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu 

bo‘yicha mustaqil holda  insho yoza  oladilar.  0 ‘smirlarning  nutqi 

to la  tafakkur bilan bogliq  holatida  amalga  oshiriladi.  5—6-sinf- 

lardagi o‘quvchilar og‘zaki va yozma matn uchun reja tuzib,  unga 

amal  qila oladilar.  0 ‘zi  yozgan  fikrni  qayta-qayta  o‘qib,  o‘z  nut- 

qini  analiz  qilib  ko‘rishga  majbur  qiladi.  0 ‘quvchi  yozib  bayon 

qilayotganida,  ko‘pincha,  bu  ishini  bir  necha  marta  qayta  ko‘rib 

chiqishga,  o‘zgartirishga,  toldirishga,  qaytadan  ishlab  chiqishga 

majbur boladi.

0

‘quvchi o‘qituvchining topshirig‘iga binoan yozma ishlar ba- 

jarayotganida  o‘zining  shu  ishiga baho  berilishini,  ammo  bu ba­

ho  ishning  faqat  mazmuniga  qarabgina  berilib  qolmasdan,  balki 

shu bilan birga,  o‘z fikrining  «qanday til»  bilan bayon  qilingani- 

ga qarab ham baholanishini oldindan bilib turadi.  Mana shu hol- 

larning  hammasi  bolani  o‘z  nutqini  grammatika  va  logika  ta­

lablariga muvofiq keladigan  qilib,  ongli ravishda tuzishga  majbur 

etadi.  Adabiyot darslari bilan shug‘ullanish o‘quvchilar nutqining 

o‘sishiga  ayniqsa  katta  ta’sir  qiladi.  0 ‘quvchilar  adabiyot  darsla- 

rida  to‘g‘ri  tuzilgan  nutqning  eng  yaxshi  namunalari  bilan  tani- 

shadilar.

Bolalarning  yozma  nutqni  egallashlari  ularning  nutqini  o‘sti- 

rishda  muhim  bosqich  boladi.  0 ‘quvchi  yozma  nutqni  to‘g‘ri 

tushunishni  o‘rganib  oladi,  o‘z  fikrlarini  yozma  nutq  holida  ba­

yon  qilish  va  boshqalarga  tushuntirishni  o‘rganadi.  Kitob  o‘qish 

va  ayniqsa  o‘zidagi  fikrlarni  yozma  tarzda  ifodalab,  bayon  qilib 

berish tilning  grammatika tuzilishini  egallashda  katta  ahamiyat­

ga  ega.  Yozma  bayon  qilish  vaqtida  fikrni  toliq  tushuntirib  be-

336

---

rish  zarurligi  o‘quvchini  o‘zi  yozayotganlarining  mazmunigagi- 

na  diqqat  qaratmasdan,  balki  qanday  qilib yozayotganligiga ham 

e’tibor berishga majbur etadi.

Yozma  nutqni  egallash  og‘zaki  nutqni  va  ayniqsa  monolog 

nutqni to‘g‘ri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi.

0

‘quvchi  maktabda  berilgan  topshiriqni  tayyorlash  vaqtida 

shu  topshiriqni  o'ziga-o‘zi  gapirib  berishni  muttasil  mashq  qilib 

turishi  o‘quvchi  nutqining  o‘sishiga  katta  ta’sir  qiladi.  0 ‘quvchi 

darslarni  tayyorlayotgan  vaqtda  shu  darslarni  kitobdan  o‘qibgina 

qolmasdan,  balki,  odatda,  u kitobdan o‘qigan narsalarini kitobni 

yopib  qo‘yib,  o‘z-o‘ziga  yoki  yonidagi  sherigiga  so‘zlab  ham  be­

radi.  Bunday hollarda  o‘quvchi  o‘zi  tayyorlayotgan  darsni  gram- 

matika  qoidalariga  to‘g‘ri  rioya  qilgan  holda  ayniqsa,  tushunarli 

qilib og‘zaki gapirib berishga intiladi.  0 ‘qituvchi o‘quvchining ni- 

malarni bilganligi  va bilganlarini  qanday gapirib  berishi bilangi- 

na  kifoya qilmasdan,  balki,  shu bilan birga,  shu bilgan  narsasini 

qanday  qilib va  qay  tariqa  gapirib  berayotganiga  ham  e’tibor be- 

rishini o‘quvchi yaxshi tushunadi.

0

‘quvchi  ovoz  chiqarib,  aynan  yoki  o‘z  so‘zlari  bilan  takror- 

lash yo‘li bilan  o‘zining  artikulatsiya  apparatini  mashq qildiradi, 

o‘z  nutqining  qay  darajada  to‘g‘riligini  nazorat  qiladi,  shu  bilan 

birga  o‘zi  o‘zlashtirgan  bilimlarning  to‘g‘riligini  va  mustahkam- 

ligini ham nazorat qiladi.

Albatta,  o‘quvchi  nutqining  o‘sishida  o'qituvchining  nut­

qi  katta  rol  o‘ynaydi,  chunki  o‘qituvchining  nutqi  o‘quvchilar 

uchun  namunali  nutq  hisoblanadi.  Shu  sababli,  har  bir  o'qituv­

chi  o‘quvchilar  nutqini  o‘stirishga  intilib,  o‘zi  ham  o‘z  nutqini 

takomillashtirish ustida to‘xtovsiz va tinmay intilishi  lozim.