Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

15.4.  Kichik maktab  yoshida  asosiy psixologik yangilik

Kichik  maktab  yoshida  bolada  ko‘pgina  o‘zgarishlar  ro‘y  be­

radi.  Bu  o‘quv faoliyati  ko‘nikmalarining  shakllanishi,  o‘z-o‘zini 

boshqarish,  dunyoni bilish munosabati  shakllanishi uchun senzi- 

tiv  davr hisoblanadi.

Intellektual  refleksiya  (o‘z  harakatlari  va  ularning  asoslari 

mazmunini anglash qobiliyati) kichik maktab yoshida nazariy ta­

fakkur shakllanishidan darak beruvchi asosiy yangi psixologik tu- 

zilmadir.  Nazariy tafakkur nafaqat qoidalarni, balki ularni ochish 

va qayta qurish vaziyatida namoyon bo‘ladi.

Bu  yosh  davrida  o‘zini  bilish  va  shaxsiy  refleksiya  o‘z  im- 

koniyatlari  chegarasini  mustaqil  bilish  qobiliyati  sifatida  shakl-

300

---

lanadi  («Bu  topshiriqni  yecha  olamanmi,  yoki  yo‘qmi?»,  «uni 

yechish  uchun  menga  nima  halaqit  beradi?»,  harakatning  ichki 

rejasi  (ma’lum  natijaga  erishishni  rejalashtirish  va  uni  oldindan 

ko‘ra  olish ko‘nikmasi),  ixtiyoriylik o‘z-o‘zini  nazorat  qilish  ham 

rivojlanadi.  Bola  o‘z  xulq-atvorini  boshqara  boshlaydi.  Uyda  va 

jamoat joylarida  o‘zini  qanday  tutish  kerakligi  haqida  xulq-atvor 

normalarini aniq tushunadi,  kattalar va tengdoshlari bilan shaxs­

lararo munosabatda o‘z emotsiyalarini boshqara oladi. Xulq-atvor 

normalari o‘zining ichki talabiga aylanadi,  unda uyatchanlik his- 

lari  paydo  boladi.  Oliy  hislar  shakllanadi:  estetik,  ma’naviy,  ax­

loqiy  (o‘rtoqlik,  hamdardlik,  adolatsizlikka chiday olmaslik).  Le­

kin shunga qaramay kichik maktab yoshidagi bola uchun axloqiy 

jihatdan barqaror emaslik,  munosabatlar va kechinmalarning do­

imiy emasligi xosdir.

Kichik maktab  yoshi  davrida yetakchi bolgan o‘quv faoliyati- 

ni  tashkil  etish  va  mazmuniga  bogliq  ravishda  yangi  psixologik 

tuzilmalarning  darajasida  farqlar  kuzatilishi  mumkin.  Yuqorida 

ta’kidlaganimizdek,  tafakkur  nazariy va  empirik bolishi,  reflek- 

siya  mazmunan  va  shakliy,  rejalashtirish  esa  muhim  belgilariga 

k o la va xususiy asoslarga k o la namoyon bolishi mumkin.

0

‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchi uchun nafaqat 

bilish jarayonlarining yuqori  darajada rivojlanishi,  balki  shaxs xu­

susiyatlarini  rivojlantirish  uchun  ham  imkoniyat  yaratadi.  Kichik 

maktab  yoshi  davrida  bola  shaxsining  shakllanishi  davom  etadi. 

0

‘quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivo- 

ji  va  shaxsining  shakllanishida  toliq  ijobiy  asos  boladi.  Buning 

natijasida  bolaning  o‘z-o‘zidan  oilasi,  o‘qiyotgan  sinfl  va  boshqa 

jamoalardagi  o‘z o‘rnini anglay boshlaganini ko‘rish mumkin.

Yangi faoliyatga olish o‘quvchi bolaning  o‘z  asosiy faoliyatiga 

yangi munosabatni paydo qiladi.  Unda burch hissi o‘sa boshlaydi. 

U  o‘qish  shart  ekanligini  va  u  uning  burchi  ekanligini,  belgilab 

qo‘yilgan  qoida va  talablar bajarilishi shartligini  anglaydi.  0 ‘zini 

haqiqiy  o‘quvchidek  his  qilgan  holda  unda  yaxshi  o‘qishga  ehti­

yoj  paydo boladi.

301

---

Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilarning  axloqiy  onglari  I 

va  IV  sinfdagi  o‘qish  mobaynida  muhim  o'zgarishlarga  uchraydi 

va  axloqiy  sifatlar,  bilim  va  tasavvurlar  sezilarli  darajada  boyiy- 

di va bola o‘zini  o‘zi  anglay boshlaydi.  U o‘ziga xos bolgan yax- 

shi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lekin u o‘zining «Men»ini 

his  qiladi.  0 ‘zining vazifasi,  maqsadi,  uni bajarish lozimligi,  uy- 

ga  berilgan  vazifalarni  bajarish,  takrorlash  uning  burchi  ekan- 

ligi  kabilarni  anglab  yetadi.  Bu  yoshdagi  bolalarni  maktab  das- 

turiga  kiritilmagan  juda  ko‘p  atrof-muhit  hodisalari  haqidagi 

bilimlar  qiziqtiradi.  Bu  qiziqishlar  bolaning  ko‘pincha  e’tibor- 

ga  olinmaydigan  ijodiy  o‘yinlarga  nisbatan  qiziqishlarida  ham 

namoyon  boladi.  Bunday  o‘yinlarda  uning  ijtimoiy  qiziqishlari, 

emotsiyalari,  jamoa  uchun  tashvishlanish  kabi  hislari  aks  etadi. 

Qiziquvchanlik  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarning  keng  aqliy 

faolligini namoyon etilish shakli hisoblanadi.  Vatanga kerakli  in­

son  bolish  uchun  o‘qishning  muhimligi  va  ahamiyatini  bilishi 

uchun ochiqlik,  ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini 

bajarishga  tayyorlik  xususiyatlari  keng  ijtimoiy  burch  motivlari, 

mas’uliyatlilik samarali  shartlar hisoblanadi.  Maktab  ta’limining 

dastlabki yillarida  qiziqishlar,  xususan,  bilim egallashga nisbatan 

qiziqishlar,  intellektual  qiziqishlar  sezilarli  darajada  rivojlanadi. 

Psixologlarning  ta’kidlashicha,  dastavval  ayrim faktlarga,  boshqa 

narsalardan  ajratib  olingan yolglz  hodisalarga  nisbatan  qiziqish­

lar hosil boladi.  I ll—IV sinflarda  esa sabablarni,  qonuniyatlarni, 

hodisalar  o‘rtasidagi  aloqa  va  o‘zaro  bogliqliklarni  bilib  olish 

uchun bolgan  qiziqishlar rivojlanadi.

Ill sinfdan boshlab o‘qishga qiziqish differensiallasha boshlay­

di.  0 ‘quvchilardagi  bunday  qiziqishlar  o‘zini  anglash va  o‘z  xat- 

ti-harakatiga baho  berishi  kabi  xususiyatlarni  shakllantiradi.  Ki­

chik  maktab  yoshidagi bolalarning  qiziqishlarida  samarali  o‘qish 

uchun  halaqit  beruvchi  qator  salbiy  xarakteristikalari  ham  mav­

jud.  Kichik maktab yoshidagi  o‘quvchilarning  qiziqishlari: 

yetarlicha  amaliy natija bera  olmaydi; 

qat’iy emas,  vaziyatli;

302

---

tez qondiriladi va ustozning qo'llab-quvvatlashisiz tez so‘nadi; 

o‘quv  materiali  va  topshiriqlar  o‘quvchining joniga  tez  tegadi 

va charchashni yuzaga keltiradi;

kam  anglanilgan,  o‘quvchining ma’lum bir predmetdagi  nima 

yoqishini va  nima  uchun  yoqishini  aytib  bera  olmasligida  ko‘ri- 

nadi;

umumlashtirishning  pastligi,  bir  yoki  bir  nechta  predmetlar­

ning tashqi belgilarigagina qarab umumlashtirish;

o‘quvchini  o‘qishning  o‘quv  faoliyatining  usullariga  emas, 

balki natijalariga yo‘nalganligi.

Kichik  maktab  davrining  so‘ngiga  qadar  o‘quv  ishlarida- 

gi  qiyinchiliklarni  yengishga  nisbatan  qiziqish  yuzaga  kelmaydi 

(bu  holat  ko‘pincha  o‘qituvchilarning  o‘zlari  tomonidan  amalga 

oshiriladi,  ya’ni  aksariyat  hollarda  o‘quvchining  qiyinchiliklarni 

yengishga  harakati  emas,  balki  natija  baholanadi).  Bularning 

barchasi  kichik  maktab  yoshida  qiziqishlarning  yetarli  daraja­

da rivojlanmaganligi bo‘lib,  ba’zan  o‘qishga nisbatan yuzaki mu- 

nosabatni  keltirib  chiqarishi  mumkin.  Kichik  maktab  yoshidagi 

o‘quvchilardagi  motivlarning  umumiy  dinamikasiga  nazar  tash- 

lansa,  quyidagilarni  ko‘rish  mumkin:  kichik  maktab  davrining 

boshida  maktabda  bo‘lishning  tashqi  jihatlariga  (partada  o‘ti- 

rish,  forma kiyish portfel ko‘tarish va h.k.),  so‘ngra birinchi o‘quv 

mehnati  natijalariga  (birinchi  bor  harf  va  sonlarni  yoza  olish- 

lariga,  o‘qituvchining  bahosiga),  keyinchalik,  jarayonning  o‘zi- 

ga,  o‘qishning  mazmuniga va shundan  so‘nggina bilimlarni olish 

yo'llariga qiziqish kuchli bo‘ladi.  0 ‘qishning ijtimoiy ahamiyatini 

tushunish  (2—3-sinflarda)  o‘qish  mazmunini  va  bilimlarni  egal­

lash  yollariga  qiziqish  bilan  mustahkamlanishi  zarur.  Bunday 

holda kichik maktab davrining oxirlariga borib,  o‘qishga nisbatan 

motivatsiyaning pasayishi ko‘zga tashlanmaydi.

Bilish  motivlari  quyidagicha  o‘zgarib  boradi:  kichik  mak­

tab  yoshidagi  o‘quvchilarning  qiziqishlari  alohida  bir  faktlarga 

qiziqishdan,  qonuniyat  va  prinsiplarga  qiziqishga  aylanib  boradi. 

Oxirgi  yillarda  o‘tkazilgan  psixologik  tadqiqotlar  kichik  mak-

303

---

tab  yoshining  o‘rtalariga  borib  bilimlarni  o‘zlashtirish  yo‘llariga 

qiziqish yuzaga kelishi  mumkinligini ko‘rsatib berdi.  Kichik mak­

tab  davrida mustaqil ta’lim motivlari ham yuzaga kelib,  lekin ular 

eng  oddiy  shaklda  — bilimlarni  olish  qo‘shimcha  manbalariga  va 

qo‘shimcha kitoblarni  vaqti-vaqti bilan  o‘qishga  qiziqish bilan yu­

zaga keladi.  Ijtimoiy motivlar birinchi sinfga kelganida differensial 

bo‘lmagan umumiy tushunishdan  o‘qish va  o‘rganishning  zarurli- 

gi  sabablarini  chuqur  anglashga,  «o‘zi  uchun»  o‘qish  mazmunini 

anglab yetishga tomon o‘zgarib,  ijtimoiy motivlarni amaliy xarakter 

kasb  etishiga  sababchi bo'ladi.  Bu  yoshdagi vaziyatli  ijtimoiy  mo­

tivlar o‘qituvchining qo‘llab-quwatlashini olishga nisbatan bo'lgan 

ehtiyoji hisoblanadi.  Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon 

baho olib xafa bo‘lgan taqdirda ham ijobiy va unga ishonch bildiri- 

shi  saqlanib  qolaveradi.  Unda  o‘rtoqlari  va  sinfdoshlari  o‘rtasida 

mavqeli  bir  o‘rinni  egallashga  harakat  yuzaga  kelib,  asta-sekinlik 

bilan o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo'ladi.

0

‘quv  faoliyati  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarda  o‘qishda 

ma’lum  yutuqlarga  erishish  ehtiyojini  qondirishga,  shuningdek, 

tengdoshlari orasida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga imkoniyat ham yara- 

tadi.  Aynan  ana  shu  o‘rin yoki  mavqega  erishish  uchun  ham  bola 

yaxshi  o‘qishga harakat  qiladi.  Bu  yoshdagi bolalar doimiy ravish­

da  o‘zlari  erishgan  muvaffaqiyatlarini  boshqa  tengdoshlari  muvaf- 

faqiyatlari bilan  solishtiradilar.  Ular  uchun  doimo  birinchi  bo‘lish 

nihoyatda muhim.  Kichik maktab  davrida bolalardagi musobaqaga 

kirishish motivi tabiiy psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga 

kuchli emotsional zo‘riqishni beradi.  Bu xususiyatlar aslida bog‘cha 

davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab  davrida, 

shuningdek,  o‘smirlik davrida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Kichik  maktab  yoshidagi  bolalar  kattalarning  u  haqidagi  fikr 

va bergan baholariga  qarab,  o‘zlariga  o‘zlari baho beradilar.  Shu­

ningdek,  o‘quvchining  o‘ziga-o‘zi beradigan bahosi,  turli faoliyat- 

laridagi  muvaffaqiyatlariga  ham  bogliq  boladi.  Kichik  maktab 

yoshidagi  o‘quvchilarda  o‘z-o‘ziga  beradigan  baholari  turlicha  — 

yuqori,  adekvat  —  mos  yoki  past  bolishi  mumkin.  Bu  yoshdagi

304

---

bolalarda mavjud bo‘lgan ishonuvchanlik, ochiqlik, tashqi ta’sirlar- 

ga beriluvchanlik,  itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifati­

da shakllantirish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi.  Kichik maktab 

davrida  boshqarishdan  o‘z-o‘zini  boshqarishga  o‘tishi  nihoyatda 

muhimdir.  Yetakchi  bo‘lgan  o‘quv  faoliyatidan  tashqari  boshqa 

faoliyatlar  —  o‘yin,  muloqot  va  mehnat  faoliyati  ham  o‘quvchi 

shaxsi rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.  Bu faoliyatlar asosida mu­

vaffaqiyatga  erishish  motivlari  bilan bog‘liq bo‘lgan  shaxs  xususi­

yatlari tarkib topa boshlaydi.  Kichik maktab davrini bolaning tur­

li faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy, 

shaxsiy xususiyatlarni  yuzaga  kelish va  mustahkamlash  davri  deb 

hisoblash  mumkin.  Bu  davrda  muvaffaqiyatga  erishish  motivlari 

tarkib  topa  boshlaydi.  Bu  yoshdagi  bolalar  soatlab  yolg‘iz  hol­

da sevimli mashg‘ulotlari  bilan  shug‘ullanishlari  mumkin va shu- 

lar  asosida ularda  mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari  shakl­

lanadi.  Kichik  maktab  davridan  boshlab  o‘quvchilarni  mustaqil 

mehnat faoliyatiga amaliy va psixologik jihatdan tayyorlashga e’ti­

bor  beriladi.  Bu  davr  ichida  bolalarda  mehnatga  nisbatan  ongli, 

ijobiy munosabatda  bolish  asoslari  tarkib  topa boshlaydi.  Ularda 

mehnatga havas uyg‘onadi,  mehnatga va mehnat ahllariga hurmat 

bilan qarash,  ijtimoiy foydali ishlarda qatnashishga intilish singari 

fazilatlar  tarkib  topadi.  Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilarda 

mehnatsevarlik,  asosan,  o‘qish  va  mehnat  faoliyatida  rivojlanadi 

va  mustahkamlanadi.  Kichik  yoshdagi  o‘quvchilar  zarur  bo‘lgan 

harakat  va  amallarni  darhol  o‘zlashtirib  va  egallab  ololmaydilar, 

ko‘proq  ortiqcha  va  chalkash  harakatlar  qiladilar.  Mehnat  jara- 

yonidagi turlicha  ish harakatlarini,  chunonchi:  tikish,  to‘qish,  ki- 

yish  yoki  taxtalarni  randalash  kabi  ish  harakatlarni  qiynalmas- 

dan  va  birmuncha  silliq bajaradigan bolishi  uchun  har bir  ishda 

har qanday harakatlar qilish  kerakligini va bu harakatlarning  qay 

yo‘sinda amalga oshirilishini aniq bilib olish va esda qoldirish ke­

rak boladi.  Harakatlarni qayta-qayta takrorlash,  mashq qilib bo­

rish natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarda uchrab  turadigan or­

tiqcha va chalkash harakatlar yo‘qolib boradi.

305

---

0

‘qituvchilar  mehnat  darslarida  o‘quvchi laming  mehnatiga 

yetarli darajada e’tibor berishlari,  mehnat darsiga alohida tayyor­

garlik  ko‘rishlari,  o‘quvchilarning  har  bir  harakatlarini  ziyraklik 

va kuzatuvchanlik bilan nazorat  qilishlari,  ularga individual  mu­

nosabatda bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir.

Boshlanglch sinf o‘quvchilarining mehnati:

— bolalarni  yosh,  individual  va  jismoniy  rivojlanishiga  mos 

bolishi;

—  o‘quvchilar uchun qiziqarli bolishi;

—  undan  kundalik  ish  jarayonida  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilishga 

asoslanganligi;

— jamoa  bolib  mehnat  qilish  orqali  bolalarda  bir-biriga  nis­

batan hamkorlik,  do‘stlik,  o‘rtoqlik tuyg'ularini shakllantirishi;

—  o'quvchini  o‘zini tuta bilishga,  sabr-toqatli bolishga,  qiyin- 

chiliklarga bardosh berishga o‘rgatadigan va ularni shakllantirishi;

—  o‘quvchi  o‘z  mehnati  natijasidan  bahramand  boladigan 

mehnat xususiyatlariga ega bolishi lozim.

Bola  o‘z  mehnat  mahsuli  sinf  yoki  maktab  jamoasiga,  ja- 

moatchilikka  manfaat  keltirayotganligini  bilib,  undan  xabardor 

bolib borsa undagi ijtimoiy foydali mehnatga bolgan ishtiyoq ya­

rn   ham  ortadi  va  mehnatga  nisbatan  faol,  ijodiy  va  ongli  mu- 

nosabat  shakllana  boradi.  Mehnatsevarlik  bolada  o‘zi  qilayotgan 

mehnati  unga  zavq bergan taqdirdagina  yuzaga  keladi va  rivojla­

nadi.

Bu  davrda  mustaqillikning  poydevori  yuzaga  kelib,  o‘quv  va- 

zifalarini  mustaqil  bajarish  layoqati  yuzaga  keladi.  Mustaqillikka 

moyillikning rivojlanishi ikki yo‘nalish asosida amalga oshiriladi1.

1. 

Mustaqillikning  shaxs  xislati  sifatida  vujudga  kelishi  ijti­

moiy muhitga bogliq. Bu bogliqlik mustaqillikka bolgan ehtiyoj- 

ni  qondirish imkoniyatlari  sohasida va  qadriyatlarda ifodalangan 

mustaqillik mazmuni xarakterida ifodalanadi.