Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

3.  Harakat  tayyorgarligi.

— mayda  motorika;

— katta harakatlarni  amalga oshirish  (qo‘l,  oyoq,  tana).

4.  0 ‘quv faoliyatiga  tayyorgarlik:

— kattalarni diqqat  bilan  eshita  olish va uning ko‘rsatmalarini 

aniq bajarish;

— topshiriqni mustaqil bajarish;

—  chalg‘ituvchi  omillarga  e’tibor  bermasdan  topshiriqni  ba- 

jarishga kirishish.

Bola  avvalo  maktabga  jismoniy  jihatdan  tayyor  bo'lishi  ke­

rak.  6  yoshli  bolalarning  anatomik-fiziologik  rivojlanishi  o‘ziga 

xos  tarzda  kechadi.  Bu  yoshda  bola  organizmi  jadal  rivojlana­

di.  Uning og'irligi  oyiga  150 dan 200 gacha,  bo'yi esa 0,5  sm ga- 

cha  ko'payadi.  6 yoshli bolalar turli tezliklarda,  tez va yengil yu- 

gura oladilar.  Ular  sakrash,  konkida yugurish,  chang'ida uchish, 

suzish  singari  harakatlarni  ham  bemalol  bajarishlari  mumkin. 

Musiqa  bo'yicha  mashg'ulotlarda  esa  xilma-xil  ritmik  va  plas- 

tik  harakatlarni  bajaradilar,  turli  mashqlarni  aniq,  tez,  yengil va 

chaqqon bajara oladilar.

274

---

6—7  yoshli  bolalar  nerv  sistemasini  mustahkamlash,  ularni 

surunkali  kasalliklardan  xalos  etish,  ko‘rish  va  eshitish  qobili- 

yatiga alohida e’tibor berish,  shuningdek,  umurtqa pog‘onasining 

to‘g‘ri  rivojlanishiga  ahamiyat  berish,  nihoyatda  muhim.  Katta­

lar  shu  yoshdagi  bolalar  bilan  ish  olib  borar  ekanlar,  bu  yosh­

dagi  bolalar  organizmi  hali  o‘sishi  davom  etayotganligini  doi­

mo  hisobga  olishlari  lozim.  Masalan,  bolani  majburan  yozishga 

o‘rgatish  hali  barmoq  muskullari  toliq  rivojlanmaganligi  sabab- 

li ularga ma’lum darajada zarar keltirishi,  bolaning  chiroyli yoza 

olmasligi  esa,  o‘z-o‘zidan  bolani  o‘ziga  nisbatan  ishonchini yoki 

o‘qishga nisbatan qiziqishining kamayishiga olib kelishi mumkin.

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi nafaqat uning aqliy 

va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyor- 

garligiga ham bogliq.

Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilar  o‘rtog‘ining  salbiy  xu­

susiyatlarini  ko‘pchilik  va begonalar  o‘rtasida bemalol  ayta  olish 

xususiyatiga  ega bo‘ladilar.  Bu  esa  axloqi va odobi jihatidan tan- 

qidga uchrayotgan bolani  o‘rtoqlari jamoasiga qo‘shilishdan bosh 

tortishiga  yoki  umuman  maktabga  kelishni  istamasligiga  sabab 

bo‘lishi  mumkin.  Shu  sabab  bolani  o‘rtoqlari  va  ustozlari  tomo­

nidan  tanqidga  uchramaydigan  darajada  axloq-odob  qoidalariga 

o‘rgatish  ahamiyati jihatidan  kam  bo‘lmagan  axloqiy  tayyorgar­

lik hisoblanadi.  Bolani  maktabga  irodaviy tayyorgarligi uni yan­

gi kun tartibiga  amal qilishida,  dars jarayonida  qunt bilan bilim­

larni  o‘zlashtirishida,  uy  vazifalarini  bajarishida  o‘z  yordamini 

ko‘rsatadi.  Maktabga  o‘qish  uchun  kelayotgan  bola  yangi  ijti­

moiy  mavqeyini  —  turli  majburiyatlari  va  huquqlari  bolgan  va 

unga turli talablar qo‘yiladigan  — o‘quvchi mavqeyini olish uchun 

tayyor bolm ogl  lozim.  Ushbu  xohish va  harakat bolaning  mak­

tabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun tabiiy ravishda asos bola  ola­

di.  Bolaning  endi  o‘zini  katta  bolganini,  bog‘cha  bolasi  emas, 

balki  ma’lum bir  majburiyatlari bor  o‘quvchi bolishini  anglashi, 

jiddiy faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda mu­

him.  Bolaning  maktabga  borishini  istamasligi  ham  salbiy  holat

275

---

hisoblanadi.  Maktabga  shaxsiy  va  ijtimoiy-psixologik  tayyorgar­

lik bolalarda tengdoshlari,  o‘qituvchilari bilan munosabatga kiri- 

sha  olish  xususiyatini  shakllantirishni  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Har 

bir  bola  bolalar jamoasiga  qo‘shila  olishi,  ular  bilan  hamkorlik- 

da  harakat  qila  olishi,  ba’zi vaziyatlarda  ularga yon bosib,  bosh­

qa  vaziyatlarda  yon  bosmaslikka  erisha  olishi  zarur.  Ushbu  xu­

susiyatlar  bolaning  maktabdagi  yangi  sharoitlarga  tez  moslasha 

olishini  ta’minlab  beradi.  6—7  yoshli  bolalar  o‘qishidagi  asosiy 

qiyinchilik  shundaki,  ko‘pincha  bu  yoshdagi  bolalar  o‘qituvchi- 

ni  uzoq  vaqt  davomida  tinglay  olmaydilar,  o‘quv  harakatlariga 

uzoq vaqt  o‘z  diqqatlarini qarata olmaydilar.  Bunga sabab,  faqat, 

shu  yoshdagi  bolalarda  ixtiyoriy  diqqatning  rivojlanmaganligida 

emas,  balki  bolaning  kattalar  bilan  muloqotga  kirisha  olish  xu- 

susiyatiga  ham  bogliq.  Chunki,  shu  xususiyati  rivojlangan  bola­

lar  erkin  muloqotga  kirisha  oladilar,  qiziqtirgan  narsalar  haqida 

so‘ray oladilar.  Natijada ularning  o‘qishga bolgan qiziqishlari or- 

tadi va o‘qituvchi  gapirayotgan  narsalarni  diqqat bilan uzoq vaqt 

eshita  oladilar.  Demak,  bolaning  maktabga  tez  moslashishi  va 

muvaffaqiyatli  o‘qishida shaxsiy va  ijtimoiy-psixologik tayyorgar- 

ligining ham ahamiyati juda katta.

Bu  davrda bolalarda  avvalo  bilish  sohalari,  so‘ngra  esa  emot­

sional motivatsion yo‘nalish bo'yicha ichki shaxsiy hayot boshlana- 

di. U yoki bu yo‘nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha 

bolgan  bosqichlarni  olaydi.  Obrazlilik  deyilganda  bolalarning 

turli  obrazlarni  yaratishi,  ularni  o‘zgartirishi  va  erkin  harakat- 

ga keltirishi,  ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, 

lingvistik,  mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuni- 

ladi.  Maktabgacha  yosh  davrda  ijodkorlik  jarayoni  boshlanadi. 

Ijodkorlik  layoqati,  asosan,  bolalarning  konstruktorlik  o‘yinlari- 

da,  texnik va badiiy ijodlarida namoyon boladi.  Bu  davrda  max­

sus  layoqatlar  kurtaklarining  birlamchi  rivojlanishi  ko‘zga  tash- 

lana  boshlaydi.  Maktabgacha  davrda  tasavvur,  tafakkur  va  nutq 

umumlashadi.  Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish  omi- 

li  sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan  dalolat beradi.  Bi-

276

---

lish jarayonlarining  sintezi bolaning  o‘z ona tilini toliq egallashi 

asosida yotadi.  Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunla- 

na boshlaydi.  Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada  sodda ax­

loq me’yorlari va qoidalar egallaniladi.  Bu me’yor va qoidalar bo­

la axloqini boshqaradi.

Kichik maktab davri 6—7 yoshdan 9—10 yoshgacha davom eta­

di.  Uning  psixikasi  bilim  olishga  yetadigan  darajada  rivojlanadi. 

Kichik  maktab  yoshidagi  bolaning  muhim  xususiyatlaridan  bi­

ri,  unda  o‘ziga xos  ehtiyojlarning mavjudligidir.  Bu  ehtiyojlar o‘z 

mohiyatiga  ko‘ra  faqat  muayyan  bilim,  ko‘nikma  va  malakalar- 

ni  egallashga  qaratilmay,  balki  o‘quvchilik  istagini  aks  ettirish- 

dan ham iboratdir.  Shu ehtiyojlar asosida bolaning  o‘z portfeliga, 

shaxsiy  o‘quv  qurollariga,  dars  tayyorlash  stoliga,  kitob  qo‘yish 

javoniga  ega bolish,  kattalardek har  kuni maktabga borish  istagi 

yotadi.  Ana  shu  ehtiyoj  bola  shaxsining  shakllanishida,  shuning­

dek,  uning ijtimoiylashuvida katta  ahamiyatga ega  hisoblanadi.

Bu  davrda  bola,  fan  asoslarini  o‘rganish  uchun  biologik  va 

psixologik jihatdan  tayyor  boladi.  Fiziologlarning  fikriga  ko‘ra,

7  yoshga  kelib  bolaning  katta  miya  yarim  sharlari  ma’lum  dara­

jada  rivojlangan boladi.  Lekin bu  yoshda  inson  miyasining  psi­

xik  faoliyatni  rejalashtirish,  boshqarish,  nazorat  qilish  kabi  mu­

rakkab  shakllariga javob  beradigan  maxsus  bolim lari  hali  toliq 

shakllanib  bolmagan  boladi  (miyaning  bu  qismlari  12  yosh­

da  rivojlanib  boladi).  Miyaning  boshqaruv  funksiyalarini  toliq 

shakllanib  bolmaganligi  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarning 

xulq-atvorida,  faoliyatlarini  tashkil  etishlarida va  emotsional  so- 

halarida yaqqol namoyon boladi.

Ayrim  6 yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali o‘qish- 

ga  tayyor  bolmay  turib,  maktab  ostonasiga  qadam  qo'yishadi. 

Afsuski,  o‘qish  davomida  aqliy-ruhiy zo‘riqish  oqibatida  turli  xil 

kasalliklarga  chalinib,  jismoniy  va  psixik  rivojlanishda  nuqson- 

lar  paydo  boladi.  Bunday  bolalarda  eng  avvalo  miya  struktura- 

sining  va  nerv  psixik  jarayonlarining  maktabda  o‘qish  uchun 

toliq  yetishmaganligi,  ko‘ruv  harakat  koordinatsiyasi  va  kichik

277

---

motorikaning rivojlanmaganligi,  mantiqiy fikr mahsuldorligining 

pastligi  kuzatiladi.  Undan  tashqari  motivatsiya,  irodaviy  jihat- 

larining  ayniqsa,  ixtiyoriy  diqqat  va  xotiraning  shakllanmagan- 

ligi,  xatti-harakatlarni  ixtiyoriy  boshqaruvdagi  muammolar,  bir 

so‘z  bilan  aytganda  hali  «0 ‘quvchi  ichki  pozitsiya»sining  shakl- 

lanmaganligi  maktabda  o‘qishga  tayyor  bo‘lmagan  bolalarning 

muvaffaqiyatli  o‘zlashtirib  ketishlariga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi. 

Pedagoglar,  ota-onalar,  bolalarni  erta  maktabga  berishning  foy- 

da yoki zarari to‘g‘risida o‘ylaganlarida inson miyasi rivojlanishi­

ning neyrofiziologik qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olish- 

lari  lozim.  Bolani  erta  o‘qish,  yozish,  sanashga  o‘rgatib  uning 

bilish jarayonlari  zo‘riqtirilsa,  bolaning  emotsional  hissiy rivojla­

nishi uchun zarur bo‘lgan miya quvvatining tanqislashuviga sabab 

boladi.  Bundan bolalarning emotsional hissiy jarayonlarining ke- 

chishida  yoki  jismoniy  rivojlanishida  kamchiliklar  sodir  b o la­

di.  Bunday  holatda  energiya  taqsimlanishining  majburan  buzi­

lishi  sodir bolib,  u  7—8  yoshli  bolalarni  qo‘rquv,  agressivlik yoki 

giperaktivlik  holatlariga  olib  keladi.  Bu  bolani  maktabda  o‘qish- 

ga  tayyorlash  kerak  emas,  degan  fikr  emas,  lekin  bolaning  aqliy 

rivojlanishiga erta o‘qishni, sanashni, yozishni o‘rgatish bilangina 

erishib  bolmaydi.  Ma’lumki,  rivojlanish  qonuniyatiga  kola,  har 

qanday  taraqqiyot  ko'rgazmali  obrazlilikdan  abstrakt  mantiqiy- 

likka  qarab boradi.  Agar bola hali  o‘qishga  aqliy,  ma’naviy-ruhiy 

jihatdan  tayyor  bolmay  turib,  unga  harf va  raqamlarni  yozish, 

o‘qish  olgatilsa  psixik  rivojlanishning  teskari  tomonga  ketishiga 

sabab  boladi.  Psixolog  olimlarning  fikricha,  psixik  va  evolutsi- 

ya taraqqiyot  qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas,  hamda 

universaldir. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib  aytish mumkin- 

ki,  neyrofiziologik jihatdan ixtiyoriy diqqat va o‘qish uchun zarur 

bolgan ko‘plab  miyada kechadigan jarayonlar asosan 7—8 yoshda 

(aqliy yoshi  o‘zib  ketgan bolalarda  olti yoshda ham)  shakllanadi. 

Ya’ni  shu yoshda bola 45  minutlik aqliy mehnatga tayyor boladi.

Maktabda  o‘qishning  boshlanishi  7  yoshda  boladigan 

to'rtinchi  fiziologik  krizis  bilan  mos  keladi  (bola  organizmida

278

---

jadal  bo‘yning  o‘sishi,  ichki  organlarning  kattalashuvi,  vegeta- 

tiv  o‘zgarishlar  bilan  bog‘liq  bolgan  keskin  endokrin  o‘zgarish- 

lar ro‘y beradi).

6—7  yoshli  maktabga  tayyor  bolada  «Men  shuni  xohlayman» 

motividan  «Men  shuni  bajarishim  kerak»  motivi  ustunlik  qi­

la  boshlaydi.  Maktabda  birinchi  sinfga  kelgan  har  bir  o‘quvchi- 

da  psixik  zo‘riqish  kuchayadi.  Bu  nafaqat  uning  jismoniy  salo- 

matligida,  balki xatti-harakatida ham,  masalan,  ma’lum darajada 

qo‘rquvning  kuchayishi,  irodaviy  faollikning  susayishida  namo­

yon boladi.

Bolaning  ijtimoiy  munosabatlar  tizimi  va  faoliyatidagi  kardi- 

nal  o‘zgarishlar  uning  organizmidagi  barcha  tizimlar  va  funksi- 

yalaridagi  o‘zgarishlarga  to‘g‘ri  kelib  boladan  kuchli  zo‘riqish  va 

o‘z  ichki  imkoniyatlaridan  to liq   foydalanish  zaruriyatini  taqozo 

etadi.  Maktabga tayyor bolgan boladagi ushbu o‘zgarishlar salbiy 

oqibatlarni olib kelmay,  aksincha uning yangi sharoitlarga muvaf­

faqiyatli  moslashuviga yordam beradi.  0 ‘qituvchining  munosabat 

uslubi o‘quvchining  faolligiga bevosita ta’sir  ko‘rsatadi.

Kichik  maktab  yoshidagi  bolalar  tez  chalg‘iydilar,  uzoq  vaqt 

diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar, ta’sirchan hamda emot­

sional  boladilar.  Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchi  faolligining 

asosan uch xil ko‘rinishi mavjud bolib,  bular: jismoniy,  psixik va 

ijtimoiy  faollikdir.  Jismoniy  faollik  — soglom  organizmning  ha­

rakat  qilishga  bolgan  turli  mavjud  to‘siqlarni  yengishdagi  tabiiy 

ehtiyojidir.  Bu  yoshdagi  bolalar  nihoyatda  serharakat  boladilar. 

Bu  jismoniy  harakat  bolaning  atrofdagi  narsalarga  qiziqish  bi­

lan  qarayotganligi,  ularni  o‘rganishga  intilayotgani  bilan  ham 

bogliqdir.  Bolaning jismoniy va  psixik  faolligi  o‘zaro  bogliqdir. 

Chunki,  psixik soglom bola harakatchan boladi,  charchagan,  si- 

qilgan bola esa deyarli hech narsa bilan qiziqmaydi.  Psixik faollik

—  bu  normal  rivojlanayotgan  bolaning  atrof olamdagi  predmet­

larni,  insoniy  munosabatlarni  bilishga  nisbatan  qiziqishdir.  Psi­

xik  faollik  deganda,  bolani  o‘zini  bilishga  nisbatan  ehtiyoji  ham 

tushuniladi.  Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator qiyinchi-

279

---

liklar  yuzaga  keladi.  Ularning,  avvalo,  bir  qancha  maktab  qoi- 

dalariga  bo‘ysunishi  qiyin  kechadi.  Boshlang'ich  sinf o‘quvchisi 

uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o‘tirishdir.  O'qituvchi- 

lar o‘quvchilarning doimo jim o‘tirishlariga harakat qilishadi,  le­

kin kam harakatli,  passiv,  quvvati kam bo‘lgan o‘quvchigina dars 

jarayonida uzoq vaqt jim  o‘tira oladi.

Birinchi  sinfning  birinchi  kunlaridan  boshlab  bola  yengishi 

kerak bo‘lgan bir  qancha  qiyinchiliklarga  uchraydi.  Bu  qiyinchi- 

liklar:  maktab  hayotini  o'zlashtirish,  yangi  kun  tartibini  yara- 

tish  va  unga  moslashish,  u  uchun  yangi  bolgan  sinf jamoasiga 

qo'shilish,  xatti-harakatlarini  chegaralovchi  qoidalarni  qabul  qi­

lish,  o‘qituvchi  bilan  munosabatlarni  o‘rnatish,  oilaviy  munosa- 

batlarni  qabul  qilish  va  h.k.  Bunday  vaziyatlarda  kattalar,  ya’ni 

ustoz va  ota-onalar bolalarga  albatta yordam berishlari  zarur.