|
11.4. Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosini hal etishdagi
zamonaviy yondashuvlar
Psixika rivojlanishini yoshga oid davrlashtirish masalalari
A.N.Leontev, L.I.Bojovich, W.Davidov, М.I.Lisina, A.V.Petrov-
skiy, D.I.Feldshteyn va boshqalarning ishlarida batafsil ko‘rib
chiqilgan. V.I.Slobodchikov va R.A.Sukermanlar yoshga oid
davrlashtirishning birmuncha mashhur ikki modelini E.Erik
son va D.B.Elkonin ta’limotlarini tahlil qilgan. Ularning fikri
ga ko‘ra, bu ikki ta’limot «muvozanatlashmagan» va «to‘liqsiz»li-
gi bilan farqlanadi. E.Erikson birinchi o‘ringa rivojlanishning
ichki manbalarini qo‘ysa, D.B.Elkonin-tashqi muhitni qo‘ydi.
Mualliflar umumiy psixik rivojlanish va davrlashtirish nazari
yasi asosiga, bir vaqtning o‘zida rivojlanishning ikki tomonini —
uning obyekti va manbasini o‘z ichiga oluvchi «mavjudlik birli-
gi» tushunchasini qo‘yishni taklif qilganlar har qanday insoniy
birlikni (mavjudlikni) tuzilishida kamida ikki kishi ishtirok etadi
va birlikning mazmuni va shaklini almashinuvi hamkorning al-
mashinuvi bilan kuzatiladi. Psixik rivojlanishning integral davr-
lashuvini umumiy ko'rinishi o‘zida bazis (asos) birlikning har xil
turlarida shaxs rivojlanishining subyekti sifatida inson rivojlanish
bosqichlarini aks ettiradi. Har bir bosqich murakkab tuzilishiga
ega: mavjudlikning shakllanish bosqichi va mustaqillikning
shakllanish bosqichi, tug‘ilish inqirozi (yangi birlikka o‘tish) va
rivojlanish inqirozi (yangi birlikni o‘zlashtirish) farqlanadi. Yon-
dashuvni keng batafsil yoritmasdan ajratilgan bosqichlarga qisqa-
cha to‘xtalib o‘tamiz: I. Jonlanish (tug‘ilgandan 12 oylikkacha,
katta yoshdagi qondoshi bilan umumiylik. Bola o‘zining jis
moniy psixosomatik individualligini egallaydi. II. Ruhlanish (11
oylik—6,5 yosh) — katta yoshdagi yaqinlari bilan umumiylik (bir-
lik). Bola o‘zi uchun ilk bora o‘zining o‘zligini (mashhur bolgan
«Mening o‘zim!») kashf etadi, o‘zining shaxsiy xohish va qobili
yatini subyekti deb biladi. III. Shaxsiylashuv (5,5—18 yosh) qo‘li-
ga qalam tutgan insonning hamkori bo‘lib, madaniyat sohasida-
201
gi ijtimoiy kattalar hisoblanadi; o‘qituvchi, murabbiy, ustoz va
boshqalar. Inson birinchi marotaba o‘zini shaxsiy tarjimayi ho-
lining muallifi ekanini anglaydi, kelajagi uchun shaxsiy javob-
garligini his qiladi, boshqa odamlar bilan birgalikdagi turmush
ichida o‘zining ular bilan o‘xshashlik chegaralarini aniqlaydi. IV.
Individuallashuv (17—42 yosh) — insonning hamkori bolib, ijti
moiy qadriyatlar va ideallar tizimi bilan asoslangan, faoliyat mu-
nosabatlariga u bilan kirishuvchi insoniyat hisoblanadi. Subyekt
rivojlanishining ushbu bosqichini mohiyati — insonning shax
siy mavqeyini olchashiga ko‘ra ijtimoiy qadriyatlarni individu-
allashuvidir. Inson o‘z mustaqilligi uchun javobgar bo‘lib boradi.
V. Universallashuv (39 yoshdan yuqori) har qancha rivojlangan
individuallik chegaralaridan tashqariga chiqish va bir vaqtning
o‘zida umumiy-yuqori insoniy, ekzistensial qadriyatlar doirasiga
«o‘zining boshqasiga» kirish. Ilohiy insoniyat universal voqelikni
anglashdagi suhbatdosh va tuzishdagi ishtirokchi sifatidadir. Slo-
bodchikov va Sukermenlar kimyodagi Mendeleyev jadvali yoki
biologiyadagi evolutsion shajara bilan davrlashtirish chizmasining
ahamiyatini taqqoslab, davrlashtirish chizmasini katta amaliy
ahamiyatiga ishonch hosil qildilar: «Agar rivojlanishning umu
miy xaritasi tuzilsa, psixolog va pedagoglar turli yoshdagi odam
lar uchun rivojlanishning maqbul yollarini (ma’lum bir qad
riyatlar nuqtayi nazaridan) ta’minlash uchun, ular yaratadigan
madaniy-ta’limiy kenglikdagi bo‘shliqlar, oq doglarni ko‘rishlari
mumkin. So‘nggi yillarda psixik rivojlanishda inqirozlar g‘oya-
sini nazariy va eksperimental o'rganish keng avj oldi. Inqiroz
davrlarining yangi tuzilishi L.I.Bershedova tomonidan yosh
ga bogliq rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tishga psixologik
tayyorlik shaklida tahlil qilingan. K.N.Polivanova ishlarida
og‘ir «inqirozli» yosh davrlarida ontogenetik rivojlanishda real
va ideal shakllarni o‘zaro o‘tishi sodir bolib, bu o‘zaro ta’sir-
ning murakkab ichki mexanizmi ochiladi. Bu mantiqda inqiroz
(og‘ir) yoshi zaruriyat yuzasidan bir qator keyingi keluvchi bos-
qichlarni o‘z ichiga oladi. Psixologlar diqqat markaziga nafaqat
202
yoshdagi yangi tuzilmalar balki, «yo‘qotishlar», (me’yoriy yosh
ga doir involutsiya belgilari) ham kiritilishiga e’tibor qaratiladi.
Yoshga oid dinamika nafaqat kattalar nuqtayi nazaridan (yeti-
lishning psixofiziologik me’yori va yoshning madaniy me’yori-
ga muvofiqlikni bola tomonidan egallanishi nuqtayi nazaridan)
balki «o‘zini his qilish» bolalik me’zonlarini hisobga olgan hol
da ko‘rib chiqilishi kerak. Zamonaviy psixologlar postindustri
al axborotli davrda ijtimoiy hayotning yangi yondashuvlariga
ahamiyat qaratmoqdalar. XX asrning oxiri XXI asrning boshi
hayotning odatiy davrlarini chegarasi va yoshga oid barqaror ori-
yentatsiyalarning yemirilishi bilan xarakterlanadi. Davr hodisa-
lari tobora vaqt va kenglikda individuallashadi va keng o‘lcham-
da turlanadi (o‘zgaradi): maktabga chiqish vaqti, talabalik davri,
mutaxassisligi bo‘yicha ish boshlash, shuningdek nikohga kirish,
erta va kech farzand tug‘ilishi. K.N.Polivanova «yosh g‘oyasi»,
«madaniy yosh» (tushunchalari) kategoriyalari insonga muno-
sabat vositasi sifatida (o‘zining ahamiyatini) uning jamiyatda-
gi o‘rnini aniqlab, unga ma’lum bir talab va kutuvlarni qo‘yib,
o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Biroq, zamonaviy holat yagona
«yosh pog‘onalardan» individual rivojlanishning noaniqligiga
o‘tishni aks ettiradi. Ayrim tadqiqotlar davrlashtirish yondashu-
viga muqobil sifatida hayotiy hodisalar psixologiyasini rivojlan-
tirishni taklif qiladilar. Bu muammoda ko‘p jihatlar o‘rganilmay
qolmoqda, lekin uning o‘rganish usullari nazariy jihatdan yetar-
li darajada aniq yoritilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
