Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

L .S .V ig o ts k iy

173

---

L.S.Vigotskiy psixik rivojlanishga nisbatan bildirilgan an’anaviy 

nuqtayi nazarni baholab,  assotsiativ va bixeviorizm psixologiyasi- 

ga taalluqli  3  ta asosiy qoidani ajratgan:

—  oliy psixik  funksiyalarni  ularni  tashkil  qiluvchi tabiiy jara- 

yonlar tomonidan o‘rganish;

—  oliy va murakkab jarayonlardan elementargacha bilish;

—  xulq-atvorning madaniy rivojlanishini  o‘ziga xos xususiyat- 

lari va qonuniyatlarini  e’tiborga olmaslik.

U  oliy psixik jarayonlarni  tadqiq  qilishga bunday yondashuv- 

ni,  uning umumiy noadekvatligini ko‘rsatib,  «atomistik»  deb ata- 

gan.  L.S.Vigotskiy  an’anaviy  yondashuvni  tanqid  qilib,  shunday 

yozadi:  «Bolalar  psixologiyasiga  oliy  psixik  funksiyalar  rivojla­

nishi  tushunchasini  o‘zi  begona,  u  bolaning  psixik  rivojlanishi 

tushunchasini  bolaning  organik  yetilish  funksiyasi  sifatida,  mi- 

ya rivojlanishidan bevosita bog'liqlikda keluvchi,  elementar funk­

siyalarni  biologik  rivoji  bilan  chegaralaydi».  L.S.Vigotskiy  in- 

sonning  oliy  psixik  funksiyalari  rivojlanishini  tushunish  uchun, 

biologik bo‘lmagan, boshqacha yondashuv zarurligini ta’kidlagan. 

U bolaning rivojlanishi uchun nafaqat ijtimoiy muhit muhimligi- 

ni  ko‘rsatgan,  balki  bu  ta’sirning  aniq  mexanizmini  aniqlashga 

harakat  qilgan.  L.S.Vigotskiy quyi elementar psixik funksiyalarni 

tabiiy  rivojlanish  davri  va  yuqori  psixik  funksiyalarni  madaniy 

rivojlanish  davri  ajratgan.  L.S.Vigotskiy  tomonidan  ilgari  suril- 

gan  faraz,  elementar  va  oliy  psixik  funksiyalar  o‘rtasidagi  aloqa 

muammolarining  yangi  yechimini  taklif etgan.  Ular  o'rtasidagi 

asosiy farq ixtiyoriylik darajasidadir, ya’ni tabiiy psixik jarayonlar 

inson tomonidan boshqarib bo‘linmaydi,  oliy psixik funksiyalarni 

odamlar  ongli boshqarishi  mumkin.  L.S.Vigotskiy  ongli  boshqa­

rish bevosita xarakteri bilan bog‘liq,  degan xulosaga keldi.

L.S.Vigotskiy  eng  avvalo  noaniqlikning  bu  klassik  vaziyati 

yoki  muammoli  holat  ikkita  teng  imkoniyatlar  o'rtasidagi  tan- 

lov yuzaga kelgan vaziyatni tubdan o'zgartirishga yordam beradi- 

gan  vositalar  nuqtayi  nazaridan  qiziqtirgan.  L.S.Vigotskiy  bo‘yi- 

cha,  inson  tomonidan  tashlangan  qur’a vosita  hisoblanib,  uning

174

---

yordamida inson ushbu vaziyatni tubdan o‘zgartiradi va hal etadi. 

Inson  reaksiyasi  va  ta’sir  ko‘rsatuvchi  stimullar  qo‘zg‘atuvchilar 

o‘rtasida  bog‘lovchi  bo‘g‘in  orqali  qo‘shimcha  aloqa  hosil  b o la­

di  — stimul  vosita  yoki  belgi.  Belgilar yoki  stimul  vositalar bu  — 

psixik qurol bolib, mehnat qurolidan farqli ravishda, fizik olamni 

emas,  balki unda harakat  qiluvchi  subyektning ongini  o‘zgartira- 

di.  Belgi  —  bu  ma’lum  bir  ma’no  ahamiyatga  ega  bolgan  har 

qanday  shartli  belgidir,  stimuldir,  timsoldir.  Inson  tomonidan 

yaratilgan bolishi mumkin bolgan stimul vositadan farqli ravish­

da,  masalan,  ro‘molchadagi  tugun yoki  harorat  olchagich  o‘rni- 

ga  tayoqcha,  belgilar  bolalar  tomonidan yaratilmaydi,  biroq kat­

talar  bilan bolgan  muloqotda  ular  tomonidan  egallanadi.  Inson 

uchun  xos  bolgan  oliy  psixik  funksiyalarning  yuzaga  kelishiga 

ta’sir  ko‘rsatuvchi,  bolaning  psixikasi  o‘zgarish  mexanizmi  — bu 

psixik  faoliyatni  tartibga  solish vositasi  sifatida belgilar interiori- 

zatsiyasi mexanizmidir.

Interiorizatsiya  — filogenez  va  ontogenezda  oliy  psixik  funk- 

siyalar rivojlanishining  fundamental  asosiy  qonunidir.  L.S.Vigot­

skiyning  oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishi va tabiati  ha­

qidagi farazi  shundadir.  Bolaning oliy psixik funksiyasi  dastawal 

boshqa  odamlar  bilan  hamkorlik  qilish  shakli  sifatida,  jamoaviy 

xulq-atvor shakli sifatida yuzaga keladi hamda keyinchalik faqat­

gina interiorizatsiya yoli  orqaligina ular shaxsiy individual  funk- 

siyalarga  aylanadi,  yoki  L.S.Vigotskiy  yozganidek  —  bolaning 

madaniy  rivojlanishidagi  har  qanday  funksiya  sahnada  ikki  ma- 

rotaba,  ikki xil  doirada  — dastlab-ijtimoiy,  so‘ngra  — psixologik, 

dastawal  interpsixik  kategoriya  sifatida  odamlar  oltasida,  keyin 

esa intrapsixik kategoriya sifatida bolaning  ichida paydo boladi.

Masalan,  agar oliy psixik funksiya sifatida ixtiyoriy diqqat ha­

qida  so‘z  yuritadigan  bolsak,  uning  shakllanish  bosqichlari  ket- 

ma-ketligi  quyidagicha  dastlab,  kattalar  muloqotda  bolaning 

diqqatini  qaratadi, jalb  qiladi va yo‘naltiradi,  asta-sekin bolaning 

o‘zi jest,  imo-ishora  harakatlari  va  so‘zlar  ro‘yxatini  o‘zlashtirib 

oladi,  o‘zgalarning  va  o‘z  diqqatini  tartibga  solish  usullari  inte-

175

---

riorizatsiya  yuz  beradi.  Shuningdek,  nutq  ham  dastlab,  odamlar 

o‘rtasidagi  muloqotning  tashqi  vositasi  sifatida  namoyon  bo'lib, 

u  oraliq  bosqichga  egotsentrik  nutq  o'tadi,  intellektual  funksi- 

yani  bajarishni  boshlaydi va  asta-sekin  ichki,  interorizatsion psi­

xik  funksiyaga  aylanadi.  Shunday  qilib,  belgi  dastlab  tashqi  doi- 

rada,  muloqot  doirasida,  keyin  esa  ichki  doiraga,  ong  doirasiga 

o'tadi.  Interiorizatsiya  muammosi  o‘sha  yillardayoq  fransuz  ijti­

moiy  maktablari  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Oldindan  mavjud 

bo'lgan va  avvaldan assotsiatsiyalashgan individual ongga sirtdan 

umumiy ongning ayrim shakllari bog'lanadi:

—  fransuz  psixologik  maktablarining  tasavvurlari  shundan 

iborat.  L.S.Vigotskiy  uchun  ong  faqat  interiorizatsiya  jarayoni- 

da shakllanadi  — hech qanday na filogenetik,  na  ontogenetik av­

valdan mavjud bo'lgan asotsial  ong mavjud  emas.  Interiorizatsiya 

jarayonida  insoniyat  ongi  shakllanadi,  mantiqiy  tafakkur,  iroda, 

nutq  kabi  insoniyatga  xos  bo'lgan  psixik jarayonlar  yuzaga  kela- 

di.  Belgilar  interiorizatsiyasi  bolaning  psixikasini  shakllantiruv- 

chi  mexanizm  hisoblanadi.  L.S.Vigotskiy  oliy  psixik  funksiyalar 

rivojlanishi  umumiy  tushunchasiga  bola  xulq-atvorining  oliy 

yuqori  shakllarini  rivojlanish jarayonini  birgalikda  hosil  qiluvchi 

ikki guruh hodisani kiritgan;

—  tafakkur va madaniy rivojlanishning tashqi vositalari  sifati­

da til,  imlo,  bisob,  tasvirni egallash o'zlashtirish jarayonlari;

—  maxsus  oliy  psixiy  funksiyalarni  rivojlantirish  jarayonlari 

ixtiyoriy  diqqat,  mantiqiy  xotira,  tushuncha  va  boshqa  oliy  psi­

xik  funksiyalarni  farqlovchi  belgilari  asoslanganlik,  ixtiyoriylik, 

tizimlilik,  hayot  mobaynida  shakllanadi,  namunalar  interorizat- 

siyasi  yo'li  orqali  hosil  bo'ladi.  L.S.Vigotskiy  insoniyat  rivojlani- 

shining  ikki  tarixiy  bosqichlari  biologik  evolutsion  va  madaniy 

tarixiy  rivojlanishni  ajratib  ontogenezdagi  rivojlanishning  ikki- 

ta  tipi  sifatida  ham  ularni  farqlash  va  o'ziga  xos  tarzda  alohi­

da qarama-qarshi qo'llashni muhim deb hisoblagan.  Ontogenetik 

rivojlanish  sharoitlarida bu ikki yo'l biologik va madaniy-murak- 

kab  o'zaro ta’sirda bo'ladi,  tutashadi,  yaxlit,  murakkab jarayonni

176

---

hosil  qiladi.  A.M.Matyushkinning  ta’kidlashicha,  L.S.Vigotskiy 

uchun asosiy muammo va tadqiqot predmeti ikki turdagi jarayon­

lar chalkashligini tushunishdan,  rivojlanishning har bir bosqichi- 

da ularning  aniq o‘ziga xosligini kuzatishidan,  har bir oliy psixik 

funksiyaga  nisbatan  va  bosqichlarning  har  biridagi  rivojlanish­

ning yoshga bog‘liq va  individual tipologik ko‘rinishini  aniqlash- 

dan  iborat  bo‘lgan.  L.S.Vigotskiy  uchun  qiyinchilik  madaniy 

rivojlanishning alohida jarayonini kuzatish va tushunishida emas, 

balki jarayonlarning  murakkab  chalkashligida  uning  o‘ziga  xos­

ligini tushunishda edi.