Z. T. Karabayeva

 
5-BOB 
QARSHI KURASH – ZAHARLANISHGA MOSLASHUV 
 
Tinchlantiruvchi  barbiturat  preparatlarining  keng  qo‘llanilishi  olimlarga  bu 
preparatlardagi  g‘ayriodatiy  bir  xususiyatni  aniqlashlariga  yordam  berdi:    bu 
preparatlar  qayta-qayta  qo‘llanganda,  ta’sir  ko‘rsatishi  keskin  pasayib,  ilk  marta 
qo‘llanganidagi  ta’sir  darajasiga  erishish  uchun  preparat  dozasini  oshirib  borish 
zarur  bo‘lardi.  Bunday  jismoniy  chidamlilik  olimlarni  enzim  qo‘llashni  tatbiq 
etishga  undadi:  uzoq  davom  etadigan  zaharlanish  holatida  jigar  va  boshqa 
to‘qimalar  enzimlar  ta’sirini  kuchaytiradi;  bu  enzimlar  ksenobiotiklarni  suvda 
eriydigan  metabolitlarga  hamda  metabolitlarni  peshob  va  jigar  suyuqligi  orqali 
organizmdan chiqarib yuboruvchi membrana tashuvchilariga aylantiradi.  
Bu  jarayonda    ksenosensorlar  harakati  aks  etadi,  ya’ni  ikki  funksiyali  oqsil 
tanachalari  organizmga  kirgan  ksenobiotiklarni  aniqlab,  organizmni  ulardan 
tozalashga  qaratilgan  keng  transkriptsion  qarshi  reaksiyalarni  ishga  tushiradi. 
Bunday  moslashuvga  xos  o‘zgarishlar  ksenobiotiklarning  toksikokinetik  ta’sirini 
o‘zgartirish  orqali  organizmni  himoya  qilishi  chog‘ida,  hujayraosti  qatlamda 
to‘qimalarni  reaktiv  metabolitlardan  himoya  qilishga  yo‘nalgan  transkriptsion 
o‘zgarishlar boradi.  Elektrofillar yetkazgan hujayra yoki oqsildagi shikastlanishni 
aniqlash  mobaynida,  hujayralar  ksenobiotiklarning  toksikodinamik  ta’sirini 
bostirish uchun turli yo‘llar bilan transkriptsion reaksiyalarni kuchaytiradi (issiqlik 
shoki  ta’siri,    antioksidant  ta’sir,  donador  bo‘lmagan  oqsillar  ko‘rsatadigan  ta’sir 
va NFkB o‘tkazish yo‘li). 
Organizmga tashqaridan kiradigan toksikantlarni parchalash va hosil bo‘lgan 
metabolitlardan  organizmni  tozalash  qobiliyati  sut  emizuvchilar  organizmi  uchun 
hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega.  Biroq  yaqinda  olimlar  jigarning  ksenobiotiklarni 

---

 
 
109 
 
detoksikatsiyalash  qobiliyati  doimiy  bir  xil  emasligini  aniqlashdi,  ya’ni  hujay-
ralardan  yot  bo‘lgan  moddalarni  yo‘q  qilish  uchun  jigar  hujayralari  biotrans-
formatsiya  va  chiqarib  yuborish  yo‘llari  faoliyatini  eng  yuqori  ko‘rsatkichda 
oshiradi.  
Fandagi  bunday  kashfiyotlardan  so‘ng  bu  hujayralarning  yuqoridagi  xusu-
siyatlari ortidagi transduksiya mexanizmi  hammani qiziqtirib qo‘ydi: qanday qilib 
mitti  barbiturat  molekulasi  oqsillarda  ksenobiotiklar  bilan  kurashish  xususiyatini 
hosil  qilgan  holda  tanlov  yo‘li  bilan  yadro  genlari  reaksiyalarini  bunday 
kuchaytirishi  mumkin?  Bu  mavzuda  olib  borilgan  ilmiy  izlanishlar  natijasida, 
ksenobiotiklarga  qarshi  moslashuv  reaksiyalari  borishini  ta’minlovchi  qator 
ksenosensor oqsillar aniqlandi.  
Ushbu  bobda,  dastlab,  zaharlanish  jarayonining  toksikokinetik  fazasida  bu 
mexanizmlar  ksenobiotik  metabolizm  va  membrana  tashuvchilari  ta’sirini 
kuchaytirish  orqali  organizmni  qanday  qilib  himoya  qilishini  bilib  olamiz.  So‘ng 
esa  hujayraosti  qatlamda  zaharli  ksenobiotiklar    keltirib  chiqargan    shikastlovchi 
mexanizmlarga    qarshi    kurashuvchi    toksikodinamik  moslashuv  reaksiyalari 
haqida ham to‘xtalib o‘tamiz.