Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

 
§1.23 Zamonaviy havo kemalari gaz oqimining aerodrom
qoplamalariga ta„siri
Reaktiv va turbovint dvigatelli havo kemalari bir joyda turganda va hara-
katlanganda aerodrom qoplamalariga o‗zidan chiqayotgan kuchli gaz oqimi va 
katta harorat bilan ta‗sir etadi. Reaktiv dvigatellar ishlaganda atrofda havoning 
siyraklashishi ro‗y berib, pastdan yuqoriga oqim hosil bo‗ladi. Chiqarilayotgan 
gaz oqimlari, ularning o‗zaro va qoplama yuzasi bilan ta‗sirlari, vertikal 
ko‗tarilib-qo‗nadigan uchish apparatlari (VKQA) da dvigatellarning joylashish 
sxemasini hisobga olgan holda, 2.12-rasmda ko‗rsatilgan. Havo oqimlarining 
kinetik energiyasi va qoplamaga mahalliy dinamik bosimlar shunchalik katta 
bo‗lishi mumkinki, qoplamaning bir-biriga yaxshi bog‗lanmagan alohida zar-
ralarini ko‗chirib yuborishi mumkin. Qoplama yuzasi qattiq qizib ketishi va 
qoplama qalinligi bo‗yicha haroratlar farqi qoplama yuzasida katta zo‗riqishlar 
hosil qiladi, natijada uvalanib, yemirilib ketadi. 
Qoplama yuzasiga ta‗sir etayotgan yuqori bosimli gaz oqimlarini bir vaq-
tda sodir bo‗ladigan yuqori harorat ta‗siridan alohida ko‗rish noto‗g‗ri. Ikkala 
omil o‗zaro ta‗sir etib, aerodrom qoplamalari va grunt yuzalarining eroziyasini 
keltirib chiqaradi. Bunday oqimli eroziyaning mohiyati shundaki, yuqori haro-
rat qoplama materiallarining bog‗lanishini bo‗shashtiradi, dinamik bosim esa 
material bo‗laklarini ko‗chirib tashlaydi. 
Gaz oqimining chiqarish uchidagi tezligini bo‗ron tezligi bilan qiyoslash 
mumkin; u 30 m/s. dan oshib ketishi (Bofort shkalasida 12 ball) mumkin. Ma-
salan, tortish quvvati 50 kN bo‗lgan dvigatel, havo kemasini joyidan siljitish 
rejimidan 30 m masofada, o‗zining ortida 36 m/s, 60 m masofada esa 30 m/s 
gacha tezlikka ega bo‗lgan gaz oqimi hosil qiladi; Bu tezlik va masofalar 
dvigatel ko‗tarilish rejimida ishlaganda 2 marta ko‗p bo‗ladi. Тurba reaktiv 
dvigatellar (ТRD) uchun qo‗zg‗alish rejimida va 40 m masofada gaz oqimining 

---

tezligi 20 m/s bo‗ladi. Bu tezlik ko‗tarilish rejimida 100 m masofada kuza-
tiladi. Konfyuzelyajli havo kemalarining reaktiv dvigatellaridan chiqayotgan 
oqimning aerodinamik kuchi bir necha tonna keladigan toshni surib tashlay 
oladi, soplodan 10-12 m narida turgan diametri 0,6 m keladigan tosh qoyani 
yerdan uzib uloqtiradi. Qisqa vertikal ko‗tarilish va qo‗nish apparatlari aero-
drom qoplamasiga 1100-1500°С harorat va 0,15 MPa ortiqcha dinamik bosim 
bilan ta‗sir etadi.