Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Gruntning siljishga qarshiligini aniqlash
. 
 
Yo’l  o’yma  va  ko’tarmalari  uchun  yer  kesmalari  tuzilmasi  uchun  juda 
kerakdir. U quyidagicha ifodadan olingan: 
 
S= C+antan
 
bu yerda: 
S – siljishga qarshili kuchi (kPa); 
S – bog‘lovchi kuch (kPa); 
an – kuchlanish, surilish; 
 - siljishga qarshilik burchagi (grad). 
 
 
Tajriba quyidagilarni aniqlash uchun bajariladi: ichki ishqalanish burchagi va 
tortishish  kuchining  laboratoriya  va  dala  sharoitida  doimiy  qiymati  olinadi. 
Qoidaga asosan qumli gruntlarda bog‘lanish kuchi oz yoki yo’q bo’lganda siljishga 
qarshilik kuchi faqatgina ishqalanishda rivojlanadi. Ichki ishqalanish, asosan, yirik 
donalarning  shakliga  bog‘liq  va  namligiga  juda  kam  bog‘liq.  Lekin  grunt 
skeletining  zichligi  oshganda  ichki  ishqalanish  bilan  u  ham  oshib  boradi. 
Glinalarda siljishga qarshilikning asosiy qismi tutashuvchanlikdan iborat bo’lib, bu 
esa  zarralar  orasidagi  bog‘langan  suvlar  bilan  bog‘langan.  Tutashuvchanlik 
namlikni  miqdoriga  ko’p  darajada  ta’sir  etadi,  qaysiki  namlik  oshganda  bilan 
bog‘lanish  kamayadi  va  plastiklik  chegarasidagi  darajaga  kelib  kamayadi, 
oquvchanlik chegarasida esa nolga teng bo’ladi.  

---

202 
 
 
 
Tabiiy  gilli  gruntlar  namunasida  siqilish  mustahkamligini  aniqlash  sinovi 
chegaralanmagan  holda  olib  boriladi,  bunda  ichki  ishqalanishni  nolga  teng  deb 
olish mumkin, u holda S qiymati siqilish mustahkamligining yarmiga teng bo’ladi. 
 
Ishqalanish va bog‘lanishlar uchun odatdagi chegaralar quyidagicha: 
Qumli gruntlar uchun
0
vaS = 0 – 2.06 MN/mgva 
Gilli gruntlar uchun
0
vaS = 0.7 – 13.9 MN/mg. 
 
Dala  sharoitida  siljishga  qarshi  sinov  parraklar  bilan  sinashdan  iborat  bo’lib, 
krestsimon  parrak  oxiridagi  qattiq  sterjen  gilli  gruntga  botiriladi  va  so’ngra 
aylantiriladi.  Bu  sinov  bir  xil  gilli  gruntlar  uchun  qulay  hisoblanadi,  chunki  yirik 
donalar  bo’lgan  taqdirda  qumli  yoki  loyli  mayda  zarralar  yoki  bo’laklar  aylanma 
momentni o’zgartiradi. Siljishga mustahkamlik quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
 
 
 
bu yerda: 
R
v
  –  parraklarning  siljishdagi  mustahkamligi  (kPa),  M  –  qo’yilgan  aylanuvchi 
moment (N·mm), prujinaning bir necha marta eng katta burchak aylanishlari (grad) 
dan olingan. Kalibrovkali koeffitsient (N – mm/grad) 
D – (Mm)vaN – parrak uzunligi (mm).  
Yirik  qumlar  uchun  siljishga  qarshiligining  taxminiy  natijalari  21-jadvalda 
keltirilgan. 
21-jadval 
Donalarning 
o’lchami 
Zichlanish darajasi 
 
Ichki 
ishqalanish 
burchagi 
(gradus): 
Dumaloqlangan 
dona bir xil 
donali 
Burchakli 
dona yaxshi 
darajalarga 
ajratilgan 

---

203 
 
 
O’rta donali qum 
Juda bo’sh 
28-30 
32-34 
O’rtacha zichlikda 
32-34 
36-40 
Juda zich 
35-38 
44-46 
Qum va shag‘al 
65%-
Shag‘al+35%qum 
Bo’sh 
- 
39 
O’rtacha zichlikda 
37 
41 
 
80%G+20%S 
Zich 
- 
45 
Bo’sh 
34 
- 
Ilova:  bulardan  farqli  o’laroq,  yemirilgan  tog‘  jinslari  bo’laklarida  ichki 
ishqalanish burchagi 40-55
0 
ni tashkil etadi
12
. 
 
Agar  bog’lanmagan  grunt  tarkibida  gilli  donalar  qo’shimcha  sifatida 
bo’lsa,  bu  ichki  ishqalanish  burchagi  qiymatining  kamayishiga  olib  keladi,  lekin 
gruntning  surilishga  qarshiligi  bu  zarralar  orqali  hosil  bo’lgan  tutashuvchanlik 
orqali  ko’payadi.  Bu  vaqtda  gruntning  namlanish  darajasi  ham  katta  ahamiyatga 
ega  bo’ladi.  Namlikni  oshirib  borish  natijasida  ichki  ishqalanish  burchagi  keskin 
pasayib  ketadi,  gohida  14
0
  va  undan  ham  kam  bo’lishi  mumkin.  Bu  holat  grunt 
zarralari atrofida suv pardasining qalinlashishi va zarralar orasidagi bog’liqlikning 
yo’qolishi bilan tavsiflanadi. Bog’lanmagan gruntlarning surilishga qarshilik kuchi 
ko’rsatkichlarini aniqlash  uchun surilish asbobidan foydalaniladi.  
 
Bu  asbob  ikkita  ustma-ust  grunt  solinadigan  idishdan  iborat.  Ma’lum 
zichlikdagi  grunt  idishga  solinib,  unga  P
1
  tik  kuch  qo’yiladi.  Suruvchi  kuchni 
idishning  ustki  qismi  orqali  ta’sir  etadigan  qilib  qo’yiladi.  Doimiy  tik  kuch  P
1 
ostida  toki  surilish  yuz  bergunga  qadar  sekin–asta  suruvchi  kuch  miqdori  oshirib 
boriladi.  Surilish  jarayoni  messur  orqali  kuzatiladi.  Shunday  qilib,  P
1 
ostidagi 
suruvchi  kuchning    S
1
  miqdorini  aniqlaymiz.  Keyin  tajribani  davom  ettirib,  tik 
kuch P
2 
 ta’siridagi S
2
 ni topamiz. Tajriba  uch xil kuch ostida 3 marta qaytariladi 
va quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
                                                             
12
Highway, C.A. O’Flaherty, 73, 114-bet
 

---

204 
 
 
S
n
= Ptgφ
n
+C
n
 
 
Ichki  ishqalanish  burchagi    hamda  bog’lanishni  aniqlash    uchun  chizma 
usulidan  foydalaniladi.  Tajriba  natijasidan  foydalangan  holda  S=f(p)  koordinata 
sistemasi  orqali  bir  xil  masshtab  chizma  tuziladi.  Chizmaga  har  bir  tik  P
i
  kuch 
asosidagi  S
1,
S
2 
  va  S
3
  qiymatlari  qo’yiladi  (70-rasm).  Hosil  bo’lgan  nuqtalar  bir 
to’g’ri chiziq orqali tutashtiriladi. Bu to’g’ri chiziqqa tik gorizontal chiziq o’tkazib, 
ular orasida hosil bo’lgan burchak ichki ishqalanish burchagi φ ni beradi. Ordinata 
o’qida hosil bo’lgan kesma esa tutashuvchanlik kuchi c
n  
ni hosil qiladi. 
 
69- rasm. Gruntlarning surilishga qarshilik kuchining  chizma orqali ifodalanishi