23-§. Gruntlarning mexanik xususiyatlari
Gruntlarning surilishiga qarshiligi
ularning asosiy mexanik xossalardan
biri bo’lib, u ko’tarmalardagi to’g’ jinslarining, tog’ yonbag’irlarining hamda
inshootlar zaminining mustahkamligini ifodalaydi.Tog’ jinslari tashqi kuch
ta’sirida siqilganda ularning zarrachalari harakatga keladi. Bunda zarrachalar
orasida siljituvchi kuchga qarshi kuch, ya’ni ishqalanish kuchi hosil bo’ladi.
Sochiluvchan gruntlarning surilishga qarshiligi – ularning ishqalanishga
qarshiligidir. Bu qonuniyat Kulon tomonidan 1773 yil yaratilgan bo’lib, uni
quyidagicha ifodalash mumkin: sochiluvchan gruntlarning qarshiligi – ularning
ishqalanishga qarshiligi bo’lib, qo’yilayotgan normal kuchga to’g’ri
proporsionaldir.Zarrachalari bog’langan gruntlarning siljishga qarshiligi ikki
ko’rsatkich orqali: 1) ichki ishqalanish; 2) tortishish bilan ifodalanadi.
Donalar yuzalari orasida yuz beradigan ishqalanishga ular yuzasining
g’adir–budurligi (dag’alligi) sabab bo’ladi. Tashqi kuch ortishi bilan donalar bir–
biriga yaqinlashib, ular orasidagi ishqalanish kuchayadi.Grunt g’ovaklari suv bilan
to’lganda, grunt zarralari orasidagi ishqalanish kamayadi. Bunda suv moylovchi
ro’lini o’ynaydi. Bundan tashqari, gilli gruntlar tarkibidagi gil zarrachalari suv
ta’sirida ko’pchishi natijasida hajm kengayishi ro’y berib, zarralar bir–biriga
nisbatan yana ham itariladi va molekulyar kuchlar ostiga suv zarraning
dag’alligini kamaytiradi. Shu sababli namligi ko’p bo’lgan gilli gruntlarda
ishqalanish juda ozdir.
Gruntlardagi ichki ishqalanish ancha murakkab hodisa bo’lib, u birinchidan
o’zaro bir–biriga tegib turgan grunt donalarining ishqalanishidan, ikkinchidan bir–
biriga suv qobiqlari orqali bog’langan oraliq elementlarning o’zaro
ishqalanishidan, uchinchidan mineral elementlarning siljish maydonida namoyon
bo’luvchi aylana siljishga qarshiligidan iborat.Tajriba shuni ko’rsatadiki, ichki
198
ishqalanish kuchi ma’lum qiymatga qo’yilayotgan kuchga to’g’ri proporsional
ravishda o’zgarib boradi.
Kulon qonuniga asosan, biror tekislik ustida yotgan zarrani biror kuch bilan
surish kerak bo’lsa, uni surish uchun bu kuchga qarama–qarshi yo’nalgan
ishqalanish kuchining qarshiligini yengish kerak bo’ladi. Agar bir birlik yuzaga
to’g’ri kelayotgan qarshilik kuchini S
k
bilan belgilasak (o’lchami МPа), bu
kattalik quyidagicha ifodalanadi:
S
k
= P·f
bu yerda: f – ichki ishqalanish koeffitsiyenti;
P – normal kuch, MPa.
Ishqalanish koeffitsiyenti burchak ishqalanishi orqali ifodalansa, quyidagicha
yozish mumkin:
S
k
= P tg γ
Ishqalanish tog’ jinsining ichki qismida sodir bo’lgani uchun f va γ gruntning
ishqalanish koeffitsiyenti va ichki ishqalanish burchagi deb ataladi.
Sochiluvchan gruntlar uchun ichki ishqalanish burchagi grunt zichligiga,
tuzilishiga bog’liq. Gruntning zichligini ifodalovchi kattalik uning g’ovakligiga
bog’liq, bu holda yuqoridagi (2) ifodani quyidagicha yozish mumkin:
S
k
= P tg γ
n
Gilli gruntlarda qarshilik kuchi, asosan, uning namligiga (W) bog’liq bo’lib, u
holda bunday gruntlar uchun (2) ifoda quyidagicha yoziladi:
S
k
= P tg γ + C
w
Lekin gilli gruntlarda qarshilik kuchining hosil bo’lishi murakkab hodisa, bu
kattalikni gruntning boshqa ichki bog’lanishlari bilan bilan birgalikda ko’rish
lozim bo’ladi.
199
Do'stlaringiz bilan baham: |