Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

II  o’zgarmas  haroratli  qavat
 
yotadi. Bu qavatning harorati yer yuzasidagi haroratning o’rtacha yillik miqdoriga 
teng bo’lib, uning o’rtacha qalinligi 12- 35 metrgacha boradi. Harorat bu qavatda, 
asosan,  iqlim  sharoitiga,  joyning  geologik  sharoitiga,  tog’  jinslarining  issiqlik 
o’tkazuvchanlik darajasiga bog’liq.  
Doimiy  haroratli  qavatdan  pastda  yerning  ichki  issiqligi  ta’sirida  tog’ 
jinslarining  harorati  oshib  boradi.  Bu 
III  qavat  haroratning  ko’tarilish  qavati
 
deb  ataladi.  Haroratning  oshib  borishi  geotermik  bosqich  va  geotermik  gradient 
deb ataluvchi kattaliklar orqali ifodalanadi. Geotermik bosqich deb harorat 1° C 
oshadigan qalinlikka aytiladi. Bu bosqich Yer sharining turli joyida har xil bo’lib, 
masalan,  Moskvada  38,4  m,  Donbasda  28  m,  Xarkovda  37,7  m,  Bakuda  26,7m, 
Toshkentda  35,5-37,1  m,  Qizilqumda  29-33  metrni  tashkil  etadi.  Loyihalashda  
geotermik  bosqich  o’rtacha  33  m  ga  teng  deb  olinadi.  O’zbekistonning  tog’lik 
hududlarida geotermik bosqich 50-70 m dan 100-150 m gacha boradi. 
Yer  qatlamlarida  haroratning  har  100  m  chuqurlikka  ortib  borishi 
geotermik  gradiyent
  deb  ataladi.  Yer  qobig’ida  harorat  oshib  borishi  ma’lum  bir 
chuqurlikkacha  bo’ladi,  chunki  agarda  bunday  harorat  oshib  borganda,  Yer 

---

26 
 
 
bunday  qattiq  holatda  bo’lmas  edi.  B.  Puturgn  tadqiqotlariga  qaraganda, 
chuqurlanish  natijasida  gradient  koeffitsiyenti  to  500  m  gacha  ko’paya  boradi, 
keyin juda kichik miqdorda o’zgaradi (1-jadval).  
1-jadval 
Chuqurlik, km 
20 
100 
500 
6370 
Harorat, gradus 
600 
1400 
1800 
2000-5000 
Lekin  harorat  hamma  joyda  bir  xilda  oshmaydi.  Bunga  sabab  o’sha 
joydagi Yer ustining tuzilishi, tog’ jinslari, ularning yotishi, tog’ jinslari issiqlikni 
turlicha  o’tkazishi,  Yer  osti  suvlarining  ta’siri  va  boshqalar.  Yer  qobig’ining 
geotermik  sharoitini  o’rganish  inshootlarni  loyihalashda  va  qurishda  katta 
ahamiyatga  ega.  Masalan,  avtomobil  yo’llarini  lahimlar  orqali  o’tkazishda, 
lahimlar  qazish  uchun  juda  katta  chuqurliklarda  ishlashga  tog’ri  keladi.  Bu 
yerlarda  harorat  juda  yuqori  bo’lishi  mumkin,  u  holda  qo’shimcha  ishlar,  ya’ni 
sovutish  ishlarini  olib  borish  hamda  asboblar  ham  shu  haroratga  chidamli 
bo’lishini ko’zda tutish kerak. Bundan tashqari quduqlarni qazish jarayonida ham 
ko’p  qiyinchiliklarga  duch  kelinadi.  Janubiy  Afrikada  2289  m  li  shaxta 
qazilayotganda  40°  C  haroratga  duch  kelingan.  Alp  tog’larida  Simplon  lahmini 
2690 m o’yilayotganda harorat 50° C bo’lgan. Ikki holatda ham bu chuqurliklarda 
haroratning yuqoriligi qazish ishlarini to’xtatishga olib kelgan. 
Lekin  bu  issiqlikdan  boshqa  maqsadlar  uchun  foydalanish  mumkin. 
Masalan,  Islandiyaning  Reykyavik  shahrida  shaharni  issiqlik  bilan  ta’minlashda 
bu manbadan foydalaniladi. Italiya, Kamchatka va Kuril orollarida  esa geotermik 
elektrostansiyalarda shu manbadan foydalaniladi.