|
33
III BOB. TOG’ JINSLARI VA MINERALLAR
4-§.Minerallar haqida umumiy tushuncha
Yer shari, asosan, tog’ jinslaridan, tog’ jinslari, o’z navbatida,
minerallardan tashkil topgan. Inshootlarni zamin va qurilish materiallari bo’lib
xizmat qiluvchi tog’ jinslarining mustahkamligi, mahkamligi ularni tashkil etuvchi
minerallarning tarikibiga va xususiyatiga bog’liqdir. Shu sababli quyidagi
minerallar haqida fikr yuritamiz.
Mineral
deb ma’lum bir fizikaviy xossalari va kimyoviy tarkibi bir xil
bo’lgan moddaga aytiladi. Minerallarni o’rganuvchi fan geologiya fanining bir
bo’limi bo’lib, mineralogiya deb ataladi. “Mineral” atamasi qadimgi lotincha
“mineral” so’zidan olingan bo’lib, rudali tosh, ruda parchasi degan ma’noni
anglatadi.
Minerallar tabiatda suyuq, gaz va qattiq holda uchraydi. Suyuq
minerallarga neft, gaz holatidagi minerallarga esa metan gazi, vodorod sulfit gazini
misol qilib keltirish mumkin. Tabiatda eng ko’p tarqalgan minerallar qattiq
holatdagi minerallar bo’lib, ularni sof holatda hamda tog’ jinslarining tarikibida
uchratish mumkin. Hozirgi vaqtda 7000 dan ortiq mineral mavjud bo’lib, ulardan
faqat 50-100 tasi tog’ jinslari tarkibida uchraydi. Har qaysi mineral ma’lum bir
kimyoviy tarkibga ega bo’lib, ichki tuzilishi va tashqi ko’rinishi bilan boshqa
minerallardan farq qiladi.
Minerallar ma’lum bir tabiiy sharoitda mavjud bo’lib, agar bu sharoit
o’zgarsa, u holda minerallar yo parchalanadi yoki ularning tarkibi butunlay
o’zgarib ketadi. Shu sababli minerallar birlamchi va ikkilamchi minerallarga
ajratiladi.
Birlamchi minerallar, asosan, magmaning kristallanishi davrida vujudga
keladi. Bularga kvars, dala shpati, slyudalar, amfibodlar, alyuven, piroksenlar va
boshqalar kiradi.
34
Tog’ jinsi tarkibida birlamchi minerallardan tashqari ikkilamchi
minerallar ham uchraydi. Bu minerallar tog’ jinslarining nurashi jarayonida,
birlamchi minerallarning o’zgarishidan hosil bo’ladi.
Minerallar hosil bo’ladigan sharoit juda murakkab bo’lib, ular quyidagi
turlarga ajratiladi: endogen, ekzogen va metomorfik jarayonlar.
Endogen jarayonlar yerning ichki kuchlari bilan bog’liq bo’lib, u Yer
ostida ro’y beradi. Magmaning qotishi va kristallanishi natijasida kvars, har xil
silikatlar va boshqa minerallar hosil bo’ladi. Bu turdagi minerallar yuqori harorat,
bosim ostida hosil bo’lib, qattiq va mustahkam xususiyatga ega.
Ekzogen jarayonlar Yer qobig’ining ustida, asosan, litosferaning
gidrosfera, atmosfera va biosfera bilan o’zaro ta’sirida ro’y beradi. Bu jarayonda
minerallar quruqlikda hamda suvda eritmalardan cho’kmalar tarzida hosil bo’ladi.
Bu yo’l bilan gilli minerallar, temir birikmalari hosil bo’ladi. Suv eritmalaridan
hosil bo’ladigan minerallarga har turli minerallar – galit, silvin va boshqa
minerallar misol bo’la oladi. Har turli organizmlarning faoliyati natijasida ham
ekzogen minerallar hosil bo’lishi mumkin. Ekzogen minerallarning xususiyatlari
turlicha bo’lib, ko’pincha, ularning qattiqligi kam suv ta’sirida o’zgaruvchan va
eruvchan hisoblanadi.
Metamorfik jarayonlarda, oldin hosil bo’lgan minerallar yuqori bosim,
harorat, har xil gazlar ta’sirida o’zgarishidan yangi minerallar yuzaga keladi. Bu
yo’l bilan shoh aldamchisi, aktinolit va boshqalar paydo bo’ladi.
Tabiatda ko’pchilik qattiq minerallar kristall holida uchraydi, ba’zilari esa
amorf yoki kristallanmagan holda ham bo’ladi.
Tog’ jinslari tarkibida uchraydigan minerallarni tog’ jinsi hosil qiluvchi
minerallar deb ataladi. Tog’ jinsi hosil qiluvchi minerallarning tarkibini,
xususiyatlarini o’rganish muhandislik-geologiyasi fanida katta ahamiyatga ega.
Chunki minerallar tog’ jinslarining asosiy qurilish xossalariga ta’sir ko’rsatadi. Shu
sababli asosiy tog’ jinsini hosil qiluvchi minerallar (tog’ jinslari tarkibida ko’p
uchraydigan) birlamchi silikatlar (kvars, dala shpati, oliven va boshqalar); oddiy
35
tuzlar (karbonatlar, sulfatlar, galloidlar); va gilli (kaolinit, gidroslyuda,
montmorillolit) minerallarni aniqlash kerak bo’ladi. Bulardan tashqari, tog’ jinslari
hamda tuproq tarkibida ko’p miqdorda organik moddalar uchraydi.
Minerallarni tashqi ko’rinishi orqali farqlash va taxminiy tarkibini
aniqlash uchun ularning fizik xususiyatlarini bilish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
