Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Grunt tarkibida donalarning o’lchamiga asosan taqsimlanishini aniqlash 
(Gruntlarning granulometrik tarkibini aniqlash)
 
 
Tajriba  o’ziga  grunt  tarkibidagi  donalar  miqdorining  foizini    aniqlashdan 
iborat  bo’lib,  sinash  ikki  jarayondan  tashkil  topadi:  elakdan  o’tkazish  va 

---

156 
 
 
cho’kmaga  tushish  tezligini  aniqlash  (sedimentatsiya).  Elakdan  o’tkazishni  ikki 
uslubi  ko’rsatib  o’tilgan,  quruq  elash,  agar  namunada  loy  yoki  glina  bo’lsa, 
namlikda tarqalishini aniqlash. 
 
 
Loy  va  glinaning  nisbiy  miqdorini  faqatgina  sedimentatsion  tajriba  orqali 
aniqlash  mumkin.  Quruq  elash  uslubi,  grunt  tarkibida  chang  va  gil  zarrachalarini 
miqdori  juda  kam  bo’lganda  gruntlar  uchun  qo’llaniladi.  Nam  elash  usuli 
donalarning  tarqalish  o’lchamiga  qarab  juda  mayda  qumgacha  miqdori  yani 
qlashni o’z ichiga oladi: bunin guchun ma’lum o’lchamda grunt olinib, 63 mkm  li 
elakdan  o’tkazilib,  tarkibidagi  chang  va  gil  zarrachalari  yuviladi.  Qolgan  yirik 
bo’lakli material quruq holda ketma-ket joylashgan elaklardan o’tkaziladi. Har bir 
elakda  qolgan  material,  shuningdek,  63  mkm  dan  o’tgani  ham  tortiladi  va  uning 
umumiy olingan grunt miqdoriga nisbatan foizi aniqlanadi. 
 
Sedimentatsion  sinash  usuli  (cho’kmaga  tushish  usuli)  gruntni  granulometrik 
tarkibini  yirik  qumdan  (2mm)  gil  zarrachasigacha  (0.002  mm)  aniqlashda 
qo’llaniladi. Agar grunt tarkibida yirik donalar ham,  juda mayda zarralar ham ko’p 
bo’lsa,  gruntning  granulometrik  tarkibini  aniqlashda  ikkala  usuldan,  ya’ni  elak  va 
sedimentatsion usullarni birlashtiriladi.  
 
Sedimentatsiya  usuli  grunt  tarkibidagi  donalar  turli  shaklga  ega  bo’lishiga 
asoslangan bo’lib, ular suyuqlikda doimiy haroratda bir xil tarqaladi va bir – biriga 
ta’sir etmaydigan oraliqda bo’ladi deb taxmin qilinadi.  
 
Grunt  tarkibidagi  bu  zarrachalar  Stok  qonuniga  asosan,  zarralarning 
o’lchamiga  qarab,  suyuqlikda  cho’kmaga  tushish  tezligi  turlichaligiga  asoslangan 
(zarrachalarni  suyuqlikda  tushish  tezligi  uning  diametrining  kvadratiga 
proporsional bo’ladi). Shu bilan birga, grunt zarrachalari, ayniqsa, gil  zarrachalari 
dumaloq  bo’lmaganligi  sababli,    olingan  tajriba  natijalari  gruntni  amaliy  sinashda 
keraklicha aniq ma’lumot hisoblanadi.  
 
Tajribada  ma’lum  og‘irlikdagi  mayda  zarrachalar  uchun  suspenziya 
tayyorlashda  ma’lum  hajmda  suv  bo’lishi  kerak.  Suv  –  grunt  aralashmasini 
yaxshilab  chayqatib,  so’ngra  zarrachalarning  o’z  og‘irligi  ta’sirida  cho’kmaga 

---

157 
 
 
tushishini  kuzatish  lozim.  Bunda  pipetka  usulidan  foydalanib,  ma’lum 
chuqurlikdan  ma’lum  vaqtda  namuna  olinadi,  zarrachalarni  miqdorini  og‘irliklar 
farqiga  qarab  aniqlanadi.  Aerometr  usuli  bo’yicha  esa  suv  –  grunt  aralashmasida 
zichlik  vaqt  bo’yicha  solishtirma  gidrometr  maxsus  konstruksiyali  solishtirma 
og‘irlikdan  foydalanib,  so’ngra  hisoblash  formulasi  yoki  nomogramma  orqali 
o’lchamli zarrachalarning gruntdagi miqdori aniqlanadi.  
 
Tajriba natijalari bo’yicha gruntning granulometrik tarkibini jadvalda, qaysiki 
umumiy  namunaga  nisbatan  foizda  hisoblangan  yoki  elak  chizmasida  va  zarralar 
o’lchami  har  bir  elakdan  o’tgani  yoki  kichigi,  har  bir  diametrga  nisbatan  elak 
o’lchami  yoki  zarra  o’lchami  logorifmik  masshtabda  va  foizda  juda  kichik 
arifmetik shkalada keltiriladi.  
 
  Shuni  aytib  o’tish  kerakki,  turlarga  yaxshi  ajratilgan  grunt  shunday  bo’lishi 
kerakki, zich holigacha zichlanishi, zarralarni  o’lchami keng  va silliq  va  o’lchami 
bo’yicha  ko’tarilib  boradigan  yoki  har  qanday  o’lchamda  ortiqcha  o’lchami 
keltirilsa  yaxshi  bo’ladi,  grunt  turlarga  yaxshi  ajratilgan  hisoblanadi,  bir  xillik 
koeffitsienti Cu 5 yoki undan ko’p bo’lsa va egrilik koeffitsienti Cc 1 dan 3 gacha 
bo’lganda, ya’ni: 
 
 
Shuningdek, 
 
 
 
bu  yerda  D
10
,  D
30 
va  D
60
.  10,  30  va  60  foizni  tashkil  qilgan  donalar 
diametrining o’lchami gruntning umumiy og‘irligi nisbatiga teng. Agar o’lchamlar 
oralig‘i  kam  bo’lsa,  egri  chiziq  tik  bo’ladi  va  grunt  bir  xil  donalardan  tashkil 
topgan  deb  baholanadi.  Bir  xil  donalardan  tashkil  topgan  grunt  yomon  saralanadi 
va  Cu  miqdori  2  yoki  undan  kam  bo’ladi.  Yomon  darajalangan  gruntda  chizmasi 

---

158 
 
 
gorizontal  chiziq  hosil  qiladi,  ya’ni  qadami  egrida  tekis,  bu  esa  orasida  ba’zi 
o’lchamlarning yo’qligini ko’rsatadi.  
 
Gruntlarni  tasniflashda  ularning  granulometrik  tarkibini  aniqlash  katta 
ahamiyatga  ega.  Yo’l  bazalari  maxsus  basseynlar  uchun  materialning  sifatini 
tekshirishda  donalarning  o’lchamini  aniqlashdan  foydalanadi.  Ko’pincha,  donalar 
o’lchamining  tarkibini  aniqlashda  yoki  nazorat  uchun  gruntni  muvozanatlashda 
mexanik  yoki  kimyoviy  vositalardan  foydalaniladi.  Lekin  bu  tajriba  natijalaridan 
muhandislik  holatini  oldindan  aytib  berishda  juda  ehtiyotkor  bo’lish  va  holatlar 
bilan  chegaralanib  qolmaslik  kerak,  qachonki  aniq  qidiruv  ishlarining  foydaliligi 
yoki  tajribada  ular  orasida  o’zaro  bog‘liqlikni  aniqlanishi  mumkin  bo’lsa, 
gruntlarning  sovuqqa  chidamliligini  baholashda  donalarini  o’lchami  asosiy  omil 
bo’lib hisoblanadi
9
.  
Granulometrik  tarkib  deganda,  gruntni  tashkil  etuvchi  zarrachalar  (donalar) 
yoki  har  xil  o’lchamdagi  fraksiyalar  miqdorini  gruntlarning  umumiy  og’irligiga 
nisbati  tushuniladi.  Fraksiya  ma’lum  bir  o’lchamdagi  donalarning  og’irligidir. 
Gruntning  granulometrik  tarkibini  aniqlash  uchun  granulometrik  tahlil  qilinib, 
ma’lum  miqdordagi  grunt  har  xil  fraksiyalarga  ajratiladi  va  har  birining  miqdori 
aniqlanadi.  Yo’l  qurilishi  tasnifiga  asoslanib,  gruntni  tashkil  etuvchi  donalar 
o’lchamiga qarab shag’al, qum va gil fraksiyalariga ajratiladi.