Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Madaniy  qatlamlar
.    Bu  gruntlarga  yirik  aholi  yashaydigan  yerning  ustki 
qatlamlari,  ya’ni  yerning,  inson  ta’siriga  uchragan  qismi  kiradi.  Aholi  joylashgan 
yerlarda o’nlab va yuzlab yillar mobaynida qatlam paydo bo’lib, bu qatlam o’zidan 
pastki  qavatda  joylashgan  tabiiy  qavatlardan  keskin  farq  qiladi.  Madaniy  qavatlar 
tarkibida  turli  qoldiqlarni  uchratish  mumkin.  Bularga  qurilish  qoldiqlari    singari 
tosh va uy- ro’zg'or qoldiqlari kiradi. 
Madaniy qatlamlarning hosil bo’lishi, birinchidan, o’sha joyning geologik va 
geomorfologik  sharoitiga  bog'liq  bo’lsa,  ikkinchidan,  o’sha  shahar  yoki 

---

144 
 
 
qishloqning  tarixiga  va  aholining  madaniy  xo’jalik  faoliyatiga  bog'liq  bo’ladi. 
Masalan,  Moskva  metrosini  qurayotganda  juda  katta  madaniy  qavatlar  qazib 
olinib,  ulardan  jarliklarni  to’ldirishda  foydalinilgan.  Toshkent  metro’sini  qurishda 
esa madaniy qatlamning 22 metr qalinligi aniqlangan. 
Madaniy  qavatning  F.  P.  Saverenskiy  (1938)  ikki  turga,  ya’ni  qadimgi  va 
Hozirgi turlarga, F.V. Kotlov esa (1947) to’kilgan va sun’iy o’zgartirilgan turlarga 
ajratadilar. 
Yirik  shaharlarni  qurishda  ko’pincha  gruntlar  olib  to’kiladi  va  natijada 
madaniy qavatlarni hosil bo’lishiga olib kelinadi. 
Tog'  jinslarining  madaniy  qavatlarga  aylanishi  poydevorlarning  qoldig'i, 
quduqlar, o’ralar qoldiqlarini ko’mish, qazish va xokazolar natijasida hosil bo’ladi. 
Inson  va  hayvonlarni  ko’mish  ham  shunga  kiradi.  Madaniy  qavatlarning  qalinligi 
bir  necha  sm  dan  o’nlab  metrga  yetishi  mumkin.  Jarliklar,  daryo  vodiylari, 
botqoqliklar  madaniy  qatlamlar  hosil  bo’lish  o’chog'lari  hisoblanadi,  chunki  ular 
ko’pincha qoldiqlar bilan to’ldiriladi yoki tekislanadi. Madaniy qatlamning tarkibi 
hosil bo’lish jarayoniga qarab turlicha bo’ladi.  
F.V.  Kotlovning  (1947)  tekshirishlari  bo’yicha,  madaniy  qatlamning 
petrografik  tarkibi,  asosan,  o’sha  joyning  geologik  tuzilishiga  bog'liq  bo’lib, 
undagi  qo’shimcha  moddalar  kishilarning  madaniy-xo’jalik  faoliyatiga  bog'liqdir. 
Shu sababli madaniy qatlamlarning tarkibi  tabiiy gruntlardan farqli o’laroq har xil 
bo’lib, vertikal bo’yicha ham, gorizantal bo’yicha ham o’zgarib turadi.  
Ba’zi  bir  madaniy  qatlamlar  tarkibida  organik  moddalarni  uchrashi  va  bu 
moddalarning miqdori gruntlarning yoshi ortishi bilan kamayishi kuzatilgan. 
Shunday  qilib,  inson  tabiyatdagi  gruntlarni  o’rganish  bilan  birgalikda  uning 
o’zi  ularga  o’xshash  sun’iy  gruntlarni  yaratishga  qodir.  Yuqoridagi  fikrlardan 
shunday xulo’sa kelib chiqadiki, sun’iy gruntlar qaysi yo’l bilin hosil bo’lganligiga 
qarab  ularning  muxandis-geolo’gik  xususiyatlari  turlichadir.  Shu  sababli  qurilish 
tajribasida  sun’iy  gruntlarga  duch  kelinsa,  albatta,  ularning  tarkibi,  tuzilishi  va 
xossalarini aniqlash kerak bo’ladi. 

---

145