|
36-§. Jarliklarning hosil bo’lishi
Eroziya jarayonining borishida faqat daryo suvlarigina emas, balki har
qanday oqar suvlarning (atmosfera yog’inlari, ariqlardagi suvlar va h.k.) ham
ahamiyati katta. Atmosfera yog’inlari va qor suvlari ham yer ustida juda ko’p
geologik ish bajaradi. Bu, vaqtincha oqadigan suvlar juda ko’p jarliklar hosil
bo’lishiga olib keladi.
116-rasm. Jarliklarning ko’rinishi
Jarliklarning hosil bo’lishi bir necha bosqichni o’z ichiga oladi. Birinchi
bosqichda atmosfera yog’inlari suvda tez yuviluvchan tog’ jinslarini yuvishi
natijasida mayda ariqchalar hosil bo’ladi. Keyingi bosqichda esa bu mayda
306
ariqchalar bilan yuvilgan yer o’zaro ulanib, jarliklar hosil bo’ladi. Vaqt o’tishi
bilan jarliklar chuqurlashib, eroziya jarayonining rivojlanishi tezlashadi. Uchinchi
bosqichda jarliklarning chuqurlashuvi sekinlashadi, ba’zida to’xtaydi. Bu
bosqichda jarliklarning yon tomoni yuvilib, kengayishi ro’y beradi. Natijada jarlik
yonbag’rining nishabligi ortadi. To’rtinchi oxirgi bosqichda eroziya jarayoni
birmuncha vaqt to’xtaydi.Jarliklarning hosil bo’lishiga quyidagilar asosiy sabab
bo’ladi:
1.
Yer ustini qoplab yotuvchi tog’ jinslarida bog’lanish kuchining zaifligi va
ularning oson eruvchanligi.
2.
Ko’p miqdorda yog’in-sochinlarning bo’lib turishi.
3.
Mahalliy eroziya bazasining chuqur joylashishi va grunt suvlarining
yuvilishi.
Jarliklar o’rmon, cho’l, hamda cho’l
tuproqlari tarqalgan joylarda juda ko’p
uchraydi. Vaqt o’tishi bilan qor va yomg’ir
suvlarining ta’siri jarliklarning o’sishiga olib
keladi, ya’ni uning osti chuqurlashib, o’zi
asta-sekin oqim bo’ylab kengayib boradi. Agar jarlik yerni chuqur o’yib borib,
suvli qatlamni ochsa, unda buloqlar hosil bo’ladi.
Jarliklarning kengligi 1-20 m va undan katta bo’lishi. A. S. Kozmenko
(1954) jarliklarning hajmiga ko’ra quyidagi turlarga ajratiladi:
1.
Jo’yaklar - hajmi 10 m
3
dan kichik bo’lgan jarliklar.
2.
Mayda jarliklar - hajmi 10 m
3
-100 m
3
gacha bo’lgan jarliklar.
3.
O’rtacha jarliklar - hajmi 100 m
3
-1000 m
3
gacha bo’lgan jarliklar.
4.
Katta jarliklar - hajmi 1000 m
3
-10000 m
3
gacha bo’lgan jarliklar.
5.
Juda katta jarliklar - hajmi 10000 m
3
dan katta bo’lgan jarliklar.
Jarliklar daryolarning qirg’oqlarida juda ko’p uchraydi. Jarliklarning taraqqiy
etish tezligi suv ayirgichlarning, daryo qirg’oqlarining geologik tuzilishi hamda
tog’ yonbag’irlarining, qirg’oqlarning qiyaligiga bog’liq. Jarlik o’zining rivojlanish
307
jarayonida yonidagi suv havzasiga o’tib ketishi va u yerda boshqa jarliklarga
qo’shilib, ularni ham o’yib ketishi mumkin. Natijada jarliklarning kengligi,
uzunligi va chuqurligi ortib, Yer yuzasi relyefining o’zgarishiga va joydagi
inshootlarning mustahkamligiga ta’sir etadi.
118-rasm. Jarliklarning muhandislik inshootlariga ta’siri
Jarliklar joylarning tekisligini buzadi, xalq xo’jaligida ishlatiladigan
maydonlarni kamaytiradi. Jarliklar, ayniqsa, avtomobil yo’llariga juda katta zarar
keltiradi. Jarliklar tarqalgan joylarda avtomobil yo’llarini aylanma yo’llar orqali
o’tkazish kerak bo’ladi.
Jarliklarning hosil bo’lmasligi uchun yoki ularning oldini olish uchun yer
osti suvlarining oqimini rostlash, daryo qirg’oqlarini mustahkamliash kerak.
Jarliklar hosil bo’lishiga qarshi ikki usul: passiv va aktiv kurashish usullari
qo’llaniladi.Passiv kurashish usullariga yer sathini buzmasdan saqlashga qaratilgan
ishlar kiradi. Masalan, joylardagi o’simlik va daraxtlarning kesilishiga yo’l
qo’ymaslik, yer haydash, shudgor qilish, sug’orish ishlarining bajarilishiga yo’l
qo’ymaslik kabi ishlar kiradi.
308
119-rasm. Eroziyaga qarshi chora-tadbirlar
Aktiv usullar – jarlik hosil bo’lgan va rivojlanayotgan hududlarda jarlikning
yanada rivojlanmasligi uchun ularga qarshi chora-tadbirlar qo’llashdan iborat.
Bularga yer usti suvlaridan foydalanishni tartibga solish, jarlik asosini yuvilishdan
saqlash kabi chora-tadbirlar kiradi. Bunday chora- tadbirlar zovurlar, oqovalar
qurish hamda ariq taglarni mahkamlash, toshlar yotqizishdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
