Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

2. Kasbiy psixologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi 
Ijtimoiy psixologiya ko‘pgina sohalarni o‘z ichiga qamrab 
oluvchi amaliy fan hisoblanib, bir tomondan psixologiya, ikkinchi 
tomondan odamshunoslik fanlari doirasiga kiradi. Bu fan ijtimoiy-
gumanitar fanlarning integrallashuvi jarayonlarining mahsuli sifatida 
XVIII asrdan boshlab paydo bo‘la boshlagan. 
Ijtimoiy psixologiya 
o‘z 
ichiga munosabatlar psixologiya yo‘nalishlarini qamrab oladi. 
Gumanistik nuqtayi nazardan muhandislik psixologiyasi muammo-
larini M.M.Sherbato v (1733–1790) o‘rgana boshlagan. XIX asr oxiri 
va XX asr boshlarida I.M.Sechenov, S.M.Bexterov, A.F.Koni faoliyat 
yuritgan davr kasb psixologiyaning o‘sish davri hisoblanadi. Ishchi 
xizmatchi-xodim shaxsi psixologiyasi ustidagi izlanishlar natija bera 
boshlaydi va ayni shu davrda kasbiy psixologiyani mustaqil fan 
sifatida qabul qilish zarurati tug‘iladi. Kasb psixologisi fanining 
rivojlanishiga S.S.Romanov, MI. Enikeyev, V.L.Vasilevlar katta hissa 
qo‘shganlar. Kasb psixologiyasi ilmiy-amaliy fan sifatida birinchidan, 
muhandis texnik xodim xulqi (axloq, ijtimoiy fikr, ijtimoiy stereotip-
lar); ikkinchidan, xulq (shaxsining xulq-atvori, texnik stereotip, guruh 
tarkibi, tuzilishi, vaziyat, texnik xodimning shaxsi, xulq-atvori va 
ularning xulq genezisdagi roli); uchinchidan, muhandislik faoliyati 
(profilaktik faoliyat psixologiyasi, mehnat faoliyati psixologiyasi 
kabilarning psixologik asoslarini ishlab chiqadi. Kasb psixologiyasi 
bir qator vazifalarni, jumladan, texnik muhandislik faoliyatida alohida 
shaxs, guruh va jamoalarga ta’sir qilishning psixologik qonuniyatlarini 
o‘rganish; ikkinchidan, munosabatlarni mustahkamlash, muhandislik 

---

11 
ishlarining samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy tavsiyalarni ishlab 
chiqish kabi vazifalarni hal qiladi. 
Kasbiy psixologiya fanining tarkibiy qismlariga quyidagilar 
kiradi. 
1)
muloqot psixologiyasi; 
2)
muhandislik psixologiyasi. 
Kasbiy psixologiyaning tarkibiy qismlarini tizimlashtiradigan 
bo‘lsak, u quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. 
–
Muhandislik 
psixologiyasi
: 
muhandislik 
psixologiyasi 
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari operatorlarining faoliyatini, 
Kasbiy 
psixologiya 
fanining 
boshqa fanlar 
bilan aloqasi 
umumiy 
psixologiya 
Ijtimoiy
psixologiya 
Psixodiag-
nostika
Pedagogik
psixologiya 
Yosh davrlar 
psixologiyasi 
Eksperimental 
psixologiya 
Qiyosiy 
psixologiya

---

12 
odam-texnika 
o‘rtasida funksiyalarni taqsimlash va muvofiqlash-
tirishning xususiyatlarini o‘rganadi; 
Muloqot psixologiyasi: 
Shaxs ijtimoiylashuvining biologik va 
ijtimoiy omillari; «muhandis shaxsi» tushunchasi; ayrim toifadagi 
shaxslarning muloqoti tipologik tavsifi, faoliyatda muloqot 
psixologiyasi. 
Ijtimoiy psixologiya va kasbiy psixologiya o‘rtasida farq 
qiluvchi tomonlar ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 
1)
kasbiy psixologiya fanining ko‘lami ijtimoiy psixologiyaga 
qaraganda torroq, chunki u kasbiy holatlar psixologiyasi bilan 
shug‘ullanmaydi; 
2)
kasbiy psixologiya fanida nazariyaga qaraganda amaliy 
holatlar ko‘proq, bu bevosita inson-texnika munosabatlari bilan 
bog‘liq psixik jarayonlarning o‘ziga xosligi bilan ifodalanadi; 
3)
kasbiy psixologiya fanining ishlash metodlari aksariyat 
hollarda «maxsuslik» xarakteriga ega; 
4)
kasbiy psixologiyaning ish uslubi tezkorlik xususiyatiga ega; 
5)
kasbiy psixologiya katta psixologik stress holatlarini ham 
o‘z ichiga oladi; 
6)
kasbiy 
psixologiya 
texnik 
muhandis 
xodimlarining 
psixologiyasini shakllantirish va rivojlantirishi bilan ajralib turadi. 
Kasbiy psixologiya fani ijtimoiy psixologiya kabi bir necha 
tarmoqlarga bo‘linadi. Bular: 
1)
profilaktika faoliyati psixologiyasi; 
2)
muhandislik faoliyati psixologiyasi; 
3)
inson-texnika munosabatlari psixologiyasi; 
4)
kasbiy faoliyat psixologiyasi. 
Kasb psixologiyasi psixologiya fanining mustaqil sohasi bo‘lib u 
o‘zining tadqiqot predmeti va obyektiga ega. Shu jihatdan aynan u 
mehnat psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, yosh davrlari psixo-
logiyasi va pedagogik psixologiya fanlarining obyekti va predmetidan 
farqlanadi. Mazkur farqlar jadvalda quyidagicha ifodalaniladi: 

---

13