Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

 
juda sekin 
sabri 
sust 
boshqariladi juda kuchli 
besabr 
moslashish 
qobiliyati 
oson 
juda oson 
sekinlik 
bilan 
juda qiyin 
muomalasi 
yuqori 
o‘rtacha 
past 
juda past 
o‘zini tutishi 
tajovuzkor 
do‘stona 
bosiq 
qiyinchilikdan 
qochadi 
tanqidga 
munosabati 
asabiy 
bosiq 
befarq 
qabul 
qilmaydi 
faoliyatga 
munosabati 
qiziqqon, 
berilib 
ishlaydi 
jonli, ko‘p 
gapirib 
ishlaydi 
betinim 
ishlaydi 
vaziyatga 
qarab turlicha, 
reaktiv 
yangilikka 
munosabati 
ijobiy 
befarq 
salbiy 
manfaatli 
xavfga 
munosabati 
jangovar, 
tavak- 
kaliga 
yaxshi tayyor-
garlikdan so‘ng 
tavakkalsiz 
sovuqqon, 
o‘zidan chi-
qishi qiyin 
xavotirli, 
o‘zini yo‘qotib 
qo‘yadi 
maqsadga 
intilish 
kuchli, bor 
imkoniyati- 
tez yetishish, 
to‘siqlarni 
qat’iyat 
bilan, 
to‘siqlardan 
qochish orqali 
ni ishga 
soladi 
aylanib o‘tish 
shosh-
masdan 
tez yoki sust 
14
Щекин Г. В. 
Визуальная психодиагностика и её методы. – К., 1991. 

---

64 
imkoniyatni 
baholashi 
juda 
ortiqcha 
birmuncha 
real baho 
hisoblay 
olmaydi 
ta’sirga 
berilish 
past 
biroz mavjud 
kuchsiz 
juda kuchli 
Xarakter 
– shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan 
va namoyon bo‘ladigan barqaror individual xususiyati bo‘lib, 
individ uchun tipik xulq-atvor usullarini yuzaga keltiradi. 
Shaxs ba’zida o‘z xarakteridan afsuslanadi, lekin boshqacha 
harakatni amalga oshirishni uddasidan chiqa olmaydi. Xorijiy 
psixologlarning tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffa-
qiyatsizlikka uchrashidan xavfsirab, o‘z yutuqlarini qadrlaydilar va 
yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun fojia emas, 
shuning uchun «tavakkalchilik»ka qo‘l urishda davom etaveradilar. 
Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyatsizlikdan cho‘chiydilar, o‘ta 
ehtiyotkor bo‘ladilar, qiyinchilikdan qo‘rqib, yengil ishga qo‘l 
urishni lozim topadilar. Fanda shaxsning munosabatlarini aks 
ettiruvchi xarakterni quyidagi to‘rt tizimga ajratish qabul qilingan: 
1.
Jamoaga (guruhga) va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosa-
batni ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, 
takabburlik va boshqalar. 
2.
Mehnatga nisbatan munosabatni mujassamlashtiruvchi 
xususiyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, 
mas’uliyatsizlik kabilar. 
3.
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyat- 
lar: ozodalik, ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo. 
4.
Shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatini ifodalovchi xislat- 
lar: izzat-nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, 
dimog‘dorlik, kamtarinlik, samimiylik va boshqalar. 
Xarakter va kishining tashqi ko‘rinishi. 
Psixologiya tarixida 
inson bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga 
(tana tuzilishi va hokazolarga), ya’ni ayrim tashqi alomatlariga 
qarab kishi xarakterini belgilash nazariyalari mavjud bo‘lgan. 
Arastu 
va 
Aflotun 
ham kishi xarakterini tashqi ko‘rinishiga qarab 
aniqlashni taklif etganlar qatoriga kiradi. Ularning xarakterni 

---

65 
o‘rganish nazariyasi asosi qanchalik sodda bo‘lsa, shunchalik g‘a-
royib faraz yotdi. Masalan, kishining tashqi ko‘rinishida qandaydir 
hayvon bilan o‘xshashlik belgisini topish tavsiya qilingan, so‘ngra 
esa uning xarakteri ana shu hayvonning xarakteri bilan aynan bir xil 
deb qaralgan. Arastuning fikricha, buqaniki singari yo‘g‘on burun 
ish yoqmaslikni bildiradi
15
. 
Qobiliyat shaxs faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti 
hisoblab, zarur bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashning 
o‘sishida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan 
individual-psixologik xususiyatdir. 
Qobiliyat individual-psixologik xususiyat bo‘lib, bir odamning 
boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’riflanadi
. 
Qobiliyat umumiy va maxsus turga bo‘linadi. 
Shaxsning umumiy qobiliyati yoki umumiy fazilati muayyan 
psixologik ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ularni tadqiq qilishga psixo- 
loglar allaqachon kirishgan. Shaxsning aniq faoliyat sharoitida 
qobiliyat sifatida namoyon bo‘ladigan umumiy fazilatlari jumlasiga 
odamlarning uch tipdan bittasiga mansubligini ko‘rsatadigan 
individual-psixologik fazilat kiradi. 
Iste’dod, uning tuzilishi va paydo bo‘lishi. 
Qobiliyat 
taraqqiyotining yuksak bosqichi iste’dod deb ataladi. Psixologik 
adabiyotlarda unga turlicha ta’rif berilishiga qaramay, uning asosiy 
belgilar ta’kidlab o‘tiladi. Chunonchi, shaxsga qandaydir murakkab 
mehnat faoliyatini muvaffaqiyatli, mustaqil va faol tarzda bajarish 
imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasi 
iste’dod 
deyiladi. 
Muhandis xodimlari faoliyatida qobiliyat asosiy o‘rinni 
egallaydi. Chunki har bir xodimning mehnatga loyiq yoki loyiq 
emasligi ham uning qobiliyatini aniqlashdan boshlanadi.