Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

 
va boshqalar. 
3.3. Markaziy bankning funksiyalari: emission funksiya; 
“banklarning banki” funksiyasi, “davlatning banki” 
funksiyasi, rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish 
funksiyasi 
Markaziy bank banknotalarni muomalaga chiqarish bo‘yicha 
monopol mavqeyiga ega. Bu «banknota yakka hokimligi», deb 
ham ataladi. Banknotalar mamlakat hududidagi hisob-kitoblarda 
cheklanmagan miqdorda qabul qilinuvchi yagona to‘lov 
vositasidir. Markaziy bankning naqd pullarni berish jarayonidagi 
monopol mavqeyi, uning barcha pul massasining hajmini, shu 
jumladan, 
tijorat 
banklarining 
hisob-raqamlaridagi 
pul 
mablag‘larini ham nazorat qilishiga imkon beradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki haqidagi qonunning 
34-38-moddalarida Markaziy bank mamlakatda muomalaga pul 
chiqarish huquqiga ega bo‘lgan monopol bank ekanligi qayd 
etilgan. Shu nuqtai nazardan, u muomaladagi pul massasining 
barqaror ravishda aylanishiga javobgardir. 
Markaziy bank uchun banknotalarning xarid qobiliyatini 
barqaror darajada saqlab turish muhim ahamiyatga ega. Bu esa, 

---

49 
eng avvalo, muomaladagi banknotalar miqdorining o‘zgarishiga 
bog‘liq. Bu holatni hisobga olgan bir qator markaziy banklar, 
xususan, Germaniya Markaziy banki rahbariyati muomaladagi 
naqd pul massasini tartibga solishni, kreditlash hajmini nazorat 
qilish bilan bir qatorda, milliy valyutaning barqarorligini 
ta’minlashning muhim sharti, deb hisoblaydi. 
«Banklarning banki» funksiyasi. 
Markaziy bankning «banklarning banki» sifatidagi funksiyasi, 
bizning fikrimizcha, asosan, quyidagi to‘rt yo‘nalishda namoyon 
bo‘ladi:
-
Barcha tijorat banklari o‘z mablag‘larining ma’lum qismini 
Markaziy bankdagi foizsiz hisob-raqamlarida minimal rezervlar 
sifatida saqlashga majburdirlar. 
Xususan, Germaniya Federativ respublikasida 1984-yildan 
boshlab, asosan, barcha tijorat banklari bilan bir qatorda uzoq 
muddatli qo‘yilmalar bilan shug‘ullanuvchi kredit institutlari va 
qurilish jamg‘arma kassalari ham minimal rezervlarini Markaziy 
bankda saqlashga majbur bo‘ldilar.
2 
Bank mijozlari o‘z jamg‘armalarining yoki kreditlarining 
ma’lum qismini Markaziy bank biletlarida, ya’ni naqd pullarda 
oladilar. Mijozlarning bu talabini tijorat banklari Markaziy 
bankdagi muddatsiz jamg‘armalarining istalgan paytda naqd pulga 
almashtiriladigan qismi hisobidan qondiradilar. Markaziy bank 
ana shunday yo‘l bilan butun bank tizimining to‘lovga qobilligiga 
ta’sir qiladi. Ammo, bundan har bir tijorat banki o‘zining naqd 
pullarga bo‘lgan talabini faqatgina ikki muhim vazifani hal qilish 
imkoniyatiga ega bo‘lib turibdi. Birinchidan, minimal emission 
bank mablag‘lari hisobidangina qondira oladi, degan xulosa kelib 
chiqmaydi. Ayrim banklarda banknotalarning ortiqcha zaxirasi 
mavjud bo‘ladi va ular boshqa banklarga bu pullarni kreditga 
berishi mumkin. Pul bozori rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon 
texnik jihatdan juda silliq ko‘chadi. Shunisi xarakterliki, tijorat 
banklaridagi ortiqcha naqd pullar miqdori emission bank yaratgan 
2
Немецкий Федеральный банк. Специальное издания Немецкого Федерального банка, №7, 1993 г., стр. 
64. 

---

50 
pullar 
miqdoriga 
tengdir. 
Demak, 
tijorat 
banklarining 
banknotalarni kreditga berish imkoniyati cheklangan. Bu esa, 
ularning banknota emissiyasi sohasida Markaziy bankka 
bog‘liqligini saqlab qoladi. 
Shunday qilib, Markaziy bank rezervlar tizimi orqali bank 
tizimining to‘lovga qobilligini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchidan, 
pul bozoridagi naqd pullarga bo‘lgan talabni boshqarish orqali 
tijorat banklarining pul va kredit ekspansiyasini nazorat qilish 
imkoniyatiga ega bo‘layapti. 
2. Markaziy bank barcha tijorat banklari va boshqa kredit 
institutlari uchun «so‘nggi kreditor»dir. 
Tijorat banklari vaqtinchalik likvidli kredit oladilar. Bu 
kreditlar, albatta, tijorat veksellari bilan, davlatning qimmatbaho 
qog‘ozlari bilan yoki bankning boshqa qarz majburiyatlari bilan 
ta’minlangan bo‘lishi kerak. 
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish 
bo‘yicha amalga oshiradigan doimiy operatsiyalari tufayli pul 
bozorining mo‘tadil faoliyati ta’minlanadi. Bu esa, o‘z navbatida, 
tijorat banklariga mijozlarga qulay bo‘lgan foiz stavkalarida 
kreditlar berish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Ayni vaqtda, Markaziy bank, tijorat banklariga bergan 
kreditlari uchun belgilaydigan foiz stavkalarini o‘zgartirish yo‘li 
bilan kredit resurslariga bo‘lgan talabni tartibga solish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
3. Markaziy bankning ushbu funksiyasi doirasidagi uchinchi 
yo‘nalish, asosan, ikki holatda namoyon bo‘ladi. Markaziy bank 
mamlakat 
hududida 
amalga 
oshiriladigan 
hisob-kitoblar 
shakllarini, ularni qo‘llash tartibini va muddatini belgilab beradi. 
Xususan, Nemis Federal banki to‘g‘risidagi qonunda Bundes 
bankning 
«hisob-kitoblar 
tizimining 
banklar 
tomonidan 
mamlakatda va xorij bilan bo‘lgan aloqalarda ijro etilishi 
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi» belgilab qo‘yilgan.
Haddan ziyod katta miqdordagi zaxiralarni tijorat banklari 
tomonidan saqlab turilishi xazina va tijorat veksellari kabi pul 
bozori vositalariga bo‘lgan talabni qisqarishiga olib keladi. Shu 

---

51 
bilan birga, to‘lovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida 
kelib tushadigan pul mablag‘lari real qiymatining pasayishiga, 
davlat va korxonalar tomonidan kreditga bo‘lgan talabning 
kuchayishiga olib keladi. Bunday sharoitda restriksiyaviy pul-
kredit siyosatining amalga oshirilishi, shubhasiz, mablag‘lar 
yetishmovchiligi 
natijasida 
ijro 
etilmagan 
to‘lov 
topshiriqnomalarining to‘planib qolishiga va korxonalarning 
o‘zaro qarzdorlik summalarining sezilarli darajada o‘sishiga olib 
keladi. 
4. Mamlakat bank tizimining mo‘tadil faoliyat ko‘rsatishida 
Markaziy bankning qanday usullar yordamida va qay darajada 
tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishi muhim ahamiyatga ega. 
Hozirgi kunga kelib banklar faoliyatini nazorat qilish 
rivojlangan xorijiy davlatlarda markaziy banklarning muhim faoli-
yatiga aylandi. Faqat Buyuk Britaniya Markaziy bankigina nis-
batan kech, ya’ni 1979-yilda rasman, qonuniy asosda banklar 
faoliyatini nazorat qilish huquqiga ega bo‘ldi. 
Bundes bankning bu sohadagi o‘ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, u bevosita banklar faoliyatini nazorat qilish bilan 
shug‘ullanmaydi. Balki nazoratni Federal nazorat mahkamasi 
amalga oshiradi. Ammo Bundesbank nazorat mahkamasiga 
yaqindan ko‘maklashadi. Xususan, ushbu mahkamaning joylarda 
bo‘linmalari mavjud emas va u to‘liq Federal bankning joylardagi 
muassasalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, qarorlar qabul 
qilishda nazorat mahkamasi bir qator masalalar bo‘yicha Markaziy 
bankning roziligini olishi kerak. Masalan, banklarning o‘z kapitali 
va to‘lovga layoqatliligi xususida qaror qabul qilinishi uchun, 
albatta, Bundesbankning roziligi bo‘lishi shart. 
Markaziy bankning banklar faoliyatini nazorat qilishining eng 
asosiy sababi mamlakatda bank tizimiga bo‘lgan yuksak ishonchni 
ta’minlash. Bu ishonch tijorat banklarining o‘z mijozlari – 
huquqiy va jismoniy shaxslar oldidagi majburiyatlarini to‘liq va 
o‘z vaqtida bajara olishi orqali ta’minlanadi. 
Markaziy bank, davlat banki sifatida, Davlat byudjetining 
kassali bajarilishini amalga oshiradi, davlat organlarining naqd 

---

52 
pulsiz operatsiyalarini ma’lum qismini amalga oshiradi, hukumat-
ning tashqi qarzlarini to‘lashga xizmat qiladi, byudjet defitsitining 
ma’lum qismini qoplashga va boshqa davlat muassasalarining 
xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga qisqa muddatli 
kreditlar beradi. Hamda hukumatga pul-kredit va valyuta 
masalalari bo‘yicha maslahatlar beradi. 
Masalan, Bundesbank davlat banki sifatida Federatsiyaga, 
ma’muriy-hududiy 
bo‘linmalarga 
hamda 
Federatsiyaning 
parabyudjet fondlariga kreditlar berish huquqiga ega. Bu kreditlar 
hajmi cheklangan bo‘lib, qisqa muddatli xarakterga egadir. 
Davlat banki sifatida Bundesbank, hukumat nomidan uning 
obligatsiyalarini, moliyaviy veksellarini sotadi va ularni sotish 
uchun e’lon qiladi. U federal zayomlar kursini barqaror darajada 
saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. 
Markaziy bank davlatning asosiy bankiri va hukumatning 
moliyaviy maslahatchisi bo‘lib hisoblanadi. Bu borada: 

hukumat miqyosidagi tashkilotlarning hisob raqamlarini 
yuritadi; 

davlat zayomlarini chiqarish, saqlash va ular bilan tegishli 
operatsiyalarni amalga oshiradi; 

xukumatga kredit beradi; 

davlatning oltin-valyuta va qimmatbaho toshlardan iborat 
rezervini o‘zida saqlaydi va boshqaradi; 

mamlakat miqyosida valyuta kursini o‘rnatadi, foiz 
siyosatini yurgizadi va davlatning boshqa davlatlar oldidagi 
majburiyatlariga javob beradi. Ular bilan korrespondentlik 
munosabatlarini o‘rnatadi va olib boradi. 
Markaziy bankning davlat banki sifatidagi funksiyasining 
muhim ko‘rinishlaridan biri hukumatning tashqi qarzlarini to‘lash 
jarayonida namoyon bo‘ladi. 
Oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish funksiyasi. 
Rivojlangan davlatlarda hukumatning odatda, chet el 
valyutalarida hisob-raqamlari bo‘lmaydi. Mamlakatning oltin-
valyuta zaxiralarini boshqarish Markaziy bank zimmasida bo‘lib, 

---

53 
ularning summasi Markaziy bank balansida aks etadi. 
Hukumatning esa, chet el valyutalarida tashqi qarzlari mavjud 
bo‘ladi. Qarzni to‘lash muddati kelishi bilan hukumat Markaziy 
bankka to‘lov topshiriqnomasi yozadi. Bank o‘zining valyuta 
zaxiralari hisobidan hukumatning tashqi qarzini to‘laydi va 
to‘langan 
summaning 
milliy 
valyutadagi 
ekvivalentini 
hukumatning hisob raqamlaridan chegirib oladi. 
Rivojlangan industrial davlatlarda Markaziy bank bajaradigan 
an’anaviy funksiyalardan biri – valyuta zaxiralarini boshqarishda 
Markaziy bankning monopol mavqeyiga ega ekanligidir. Xususan, 
Avstriya, Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSh kabi davlatlarning 
markaziy banklari mamlakat valyuta zaxiralarini boshqarishda ana 
shunday huquqqa egadirlar. 
Markaziy banklarning maslahatlar berish va ma’lumotlar bilan 
ta’minlash funksiyasini uning davlat banki sifatidagi funksiyasiga 
kiritish mumkin.
Markaziy bankning ma’lumotlar talab qilish huquqi to‘g‘risida 
tijorat banklari uchun hisobotlar shaklini va topshirish muddatini 
belgilab berishini Markaziy bankning ma’lumot-tadqiqot funksiya-
sining bir ko‘rinishi sifatida ko‘rsatadi. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Markaziy bankning 
funksiyalari qo‘yilgan maqsadlarga erishishni ta’minlash uchun 
xizmat qiladi. Shu sababli asosiy maqsadga erishish yo‘lida 
belgilangan u yoki bu vazifani hal etish Markaziy bank 
funksiyalarining ayrimlarini boshqalariga nisbatan faolroq jalb 
qilinishini talab etadi. 
Yuqorida qayd etib o‘tilgan Markaziy bankning asosiy 
an’anaviy funksiyalari xalqaro bank tizimida an’anaviy ko‘rinish 
sifatida keng tarqalgan, ya’ni har bir rivojlangan va 
rivojlanayotgan mamlakatlar Markaziy banklarining funksiyalari 
bir-biriga o‘xshab ketadi.