Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

2.2. Naqdsiz pul aylanmasi va uni tashkil qilish prinsiplari. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va uning elementlari 
Naqd pulsiz pul aylanishi – banklarda pul mablag‘larini 
to‘lovchilar va oluvchilarning hisobvaraqlari bo‘yicha yozuvlar 
yordamida yoki o‘zaro talablarni hisobga olish yo‘li bilan amalga 

---

24 
oshiriladigan pul aylanishidir. 
Naqdsiz pul aylanmasi quyidagi prinsiplar asosida tashkil 
etiladi:
1.
Naqdsiz pul aylanmasining me’yoriy-huquqiy asoslarining 
mavjudligi. O‘zbekistonda naqdsiz pul aylanmasining qonunchilik 
asoslari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
- O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 
- O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi 
qonuni
- O‘zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati 
to‘g‘risidagi qonuni
2. Naqd pulsiz hisob kitoblarni, asosan, banklarda ochilgan 
hisob raqamlar orqali o‘tkazilishi. 
Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash 
huquqiga ega. Barcha naqdsiz to‘lovlar to‘lovchining joriy hisob 
raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. 
To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi. 
To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi deganda 
ularni o‘z majburiyatlarini pul mablag‘lari bilan o‘z vaqtida va 
to‘liq to‘lay olish qobiliyatiga aytiladi. Xalqaro ta’mirlash va 
taraqqiyot banki ekspertlari korxonalarning likvidligini baholash 
uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni taklif qilishgan: 
Joriy likvidlik koeffitsienti – (Jlk) 
JA – joriy aktivlar
JP – joriy passivlar 
Jlk=JA/JP 
Jahon banki ekspertlarining bu koeffitsientining eng past 
normativ darajasini 1.25 qilib belgilangan.
Iqtisodiy kontragentlar o‘rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblarni 
amalga oshirishning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: 
1) inkasso operatsiyalari vositasidagi hisob-kitoblar; 
2) akkreditivlar yordamidagi hisob-kitoblar; 
3) bo‘nak to‘lovlari shaklidagi hisob-kitoblar; 
4) ochilgan hisobvaraq bo‘yicha amalga oshiriladigan hisob-
kitoblar; 

---

25 
5) veksellar va cheklar shaklida amalga oshiriladigan hisob-
kitoblar. 
To‘lovni amalga oshirish uchun to‘lovchining roziligi bo‘lishi 
kerak. Ammo qonunchilikda ayrim hollarda to‘lovchidan 
so‘ramay uning pulidan olib qo‘yishga ruxsat etilgan. Misol uchun 
soliq inspeksiyasi tomonidan qo‘yilgan Inkasso topshiriqnomalar, 
sudlarning qarori bilan qo‘yilgan ijro varaqalari to‘lovni to‘lovchi-
ning roziligisiz amalga oshiradi. 
To‘lovlarning muddatliligi; 
Naqdsiz hisob-kitoblarni to‘g‘ri amalga oshirilganligi ustida 
o‘tkaziladigan nazoratning mavjudligi ; 
Naqd pulsiz hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tomonlarning 
mulkiy javobgarligining mavjudligi. 
Xalqaro bank amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitoblarning 4 
shaklidan foydalanadi.
1.
To‘lov topshiriqnomalari 
2.
Cheklar 
3.
Hujjatlashtirilgan akkreditivlar 
4.
Inkasso 
1.
“Umumiy to‘lov aylanmasi” tushunchasi va uning tarkibi.
 
Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash 
huquqiga ega. Barcha naqdsiz to‘lovlar to‘lovchining joriy hisob 
raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. 
Amaliyotda bir tijorat bankining mijozi ikkinchi bir tijorat 
bankining mijozi foydasiga naqd pulsiz to‘lovni amalga oshiradi. 
Bir bankdan 2-bankka o‘tayotgan to‘lovlar banklarning Nostro 
vakillik raqamlari orqali o‘tadi. Banklarning 2 turdagi nostro 
vakillik hisob raqamlari mavjud:
1.Vertikal vakillik hisob raqami 
2.
Gorizontal vakillik hisob raqami 
Odatda, har bir tijorat banki milliy valyutada bitta vertikal, 
bitta gorizontal vakillik hisob raqamiga ega bo‘ladi.
Vertikal vakillik hisob raqami Markaziy bankning balansida 
ochiladi. 
Gorizontal vakillik hisob raqami mamlakatning boshqa tijorat 

---

26 
bankida ochiladi.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari milliy valyutada 
faqat bitta nostro vakillik hisob raqamga ega. Bu hisob raqam 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining balansida ochilgan. 
Aniqrog‘i, 
Markaziy 
bankning 
Toshkent 
shahar 
bosh 
boshqarmasida ochilgan.
To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi. 
To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi deganda 
ularni o‘z majburiyatlarini pul mablag‘lari bilan o‘z vaqtida va 
to‘liq to‘lay olish qobiliyatiga aytiladi.
Jahon banki ekspertlarining bu koeffitsientining eng past 
normativ darajasini 1,25 qilib belgilangan.
3.
To‘lovni amalga oshirish uchun to‘lovchining roziligi 
bo‘lishi kerak. Ammo qonunchilikda ayrim hollarda to‘lovchidan 
so‘ramay uning pulidan olib qo‘yishga ruxsat etilgan. Misol uchun 
soliq inspeksiyasi tomonidan qo‘yilgan Inkasso topshiriqnomalar, 
sudlarning qarori bilan qo‘yilgan ijro varaqalari to‘lovni to‘lovchi-
ning roziligisiz amalga oshiriladi. 
-
To‘lovlarning muddatliligi; 
-
Naqdsiz hisob-kitoblarni to‘g‘ri amalga oshirilganligi ustida 
o‘tkaziladigan nazoratning mavjudligi ; 
-
Naqd pulsiz hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tomonlarning 
mulkiy javobgarligining mavjudligi; 
-
Xalqaro bank amaliyotida naqd pulsiz hisob kitoblarning 4 
shaklidan foydalanadi.
•
To‘lov topshiriqnomalari 
•
Cheklar 
•
Hujjatlashtirilgan akkreditivlar 
•
Inkasso 
Zamonaviy pul tizimi quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 
pul birligi; valyuta kursini o‘rnatish qoidalari, baholar masshtabi; 
pul ko‘rinishlari; emissiya tizimi; davlat yoki kredit apparati. 
Pul tizimining tarkibiy qismi milliy valyuta tizimidir. 
Pul biriligi – qonuniy tarzda o‘rnatilgan pul belgisi bo‘lib, 
barcha tovarlar bahosini o‘zaro solishtirish va ifodalash uchun 

---

27 
xizmat qiladi. Ko‘pincha pul biriligi mayda bo‘linuvchi qismlarga 
ajraladi. Ko‘pchilik mamlakatlarda 
o’nlik
bo‘linish tizimi 
o‘rnatilgan. Masalan, 1:10:100 (1 AQSh dollari – 100 sentga, 1 
funt sterling – 100 pensga, 1 Indoneziya rupiyasi – 100 senga teng 
va h.k)
 
Rasman baholar masshtabi o‘zining iqtisodiy ma’nosini davlat 
monopolistik kapitalizmi rivojlanishi va kredit pullarni oltinga 
almashinishi to‘xtatilgandan so‘ng yo‘qotdi. 1976 – 1978-yilda 
o‘tkazilgan Yamayka valyuta islohoti natijasida oltinning rasmiy 
narxi va pul birliklarning oltin tarkibi bekor qilindi. 
Qonuniy to‘lov vositasi bo‘lgan pul ko‘rinishlari – bular 
asosan bank kredit biletlari, qog‘oz pullar (xazina biletlari) va 
tangalardir. Masalan, AQSh da muomalada quyidagi pullar 
mavjud: 100, 50, 20, 15, 5 va 1 dollarlar, bank biletlari. Xazina 
biletlaridan tashqari kumush-mis va mis-nikel tangalar (50, 20, 10, 
5, 1 sentli) chiqariladi Buyuk Britaniyada muomalada 50, 20, 10, 
5, 1 f. st. banknotalar: 1 f. st., 50, 10, 5, 2 pennli, 1 va 1/2 pensli 
tangalar amal qiladi. Yana eski 2 va 1 shilling tagalari yuritiladi, 
ular yangi 10 va 5 pensga teng. Agar rivojlangan mamlakatlarda, 
asosan, 
bank 
biletlari 
chiqarilsa, 
qator 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda ko‘proq xazina biletlari chiqarish keng tarqalgan. 
Masalan, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sen qiymatli, Hindistonda – 
1 rupiya qiymatli xazina biletlari chiqariladi. 
Tizim deganda o‘zaro bog‘liq elementlarning birligi tushuni-
ladi.
Pul tizimi – bu bir biri bilan o‘zaro bog‘liq holda 
harakatlanuvchi va pul tizimining yaxlitligini ta’minlovchi 
elementlarning yig‘indisidir. 
Pul tizimi – bu mamlakatda yoki alohida olingan iqtisodiy 
hududda pul muomalasini tashkil qilishning davlat-huquqiy shakli-
dir. 
Pul tizimini obyektiv va subyektiv asoslari mavjud. Pul 
tizimining obyektiv asoslariga tovar pul munosabatlarining 
rivojlanganlik darajasi kiradi. Pul tizimining subektiv asoslariga 
to‘lov hujjatlarini va vositalarini hamda ulardan foydalanish 

---

28 
tartibini qonunchilik hujjatlarida belgilab qo‘yilishi kiradi.
Pul tizimining ikkita jihati mavjud: 
1.
Funksional jihat(aspekt) – pul tizimi funksional jihatidan pul 
muomalasidan tashkil qilish prinsiplari, shakllari va usullarining 
yig‘indisidir.
2.
Institutsional jihat – institutsional jihatdan pul tizimi pul 
muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning 
yig‘indisidir. Bunday institutlarga – Markaziy bank, tijorat 
banklari, kliring markazlari, hisob uylari kabi muassasalar kiradi.
Pul tizimini tashkil qilish quyidagi prinsiplar asosida amalga 
oshiriladi. 
1.
Pul tizimining barqarorligi va elastikligi prinsipi. Pul 
tizimining barqarorligi deganda, pulning barcha funksiyalarini 
to‘liq bajarilishini ta’minlash tushuniladi. Pul tizimining elastikligi 
deganda, pul tizimining iqtisodiyotning pul mablag‘lariga bo‘lgan 
talabini o‘zgarishiga o‘z vaqtida javob bera olishiga aytiladi.
2.
Muomalaga chiqarilgan pullarning ta’minlanganlik prinsipi. 
XX asrning 70-yillariga qadar muomalaga chiqarilgan naqd pullar 
oltin bilan ta’minlanar edi. Muomaladagi har bir AQSh dollari 
1$=0.88 gramm sof oltin asosiga ega edi. 1 unsiya = 35$ bahoda 
almashtirib berdi. 1 unsiya = 31.1 gramm sof oltinga teng. Milliy 
valyutaning oltin bilan ta’minlanishi baho masshtabi deb ataladi. 
1976-1978- yillarda bo‘lib o‘tgan Yamayka jahon valyuta tizimida 
oltinni demonetizatsiya qilish tugatildi. Bu oltindan to‘lov vositasi 
sifatida foydalanishni ta’qiqlash. Natijada baho masshtabi dunyo 
mamlakatlarida bekor bo‘ldi, eng oxirgi davlat Shvetsariya baho 
masshtabini 2011-yilda bekor qildi. Hozirgi davrda muomalga 
chiqarilayotgan pullar Markaziy bankning aktivlari bilan ta’minla-
nadi.
3.
Pul aylanmasini rejalashtirish va prognoz qilish prinsipi. 
4.
Pul aylanmasini nazorat qilish prinsipi. 
Pul tizimlari XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarish kapitalistik 
usulining yuzaga kelishi va qaror topishi munosabati bilan 
shakllangan, biroq shunday bo‘lsa ham, uning ayrim elementlari 
bundan ancha oldin paydo bo‘lgan. Tovar-pul munosabatlari va 

---

29 
ishlab chiqarishning kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul 
tizimida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi.
Pul tizimi turlari pul qanday shaklda amal qilishiga bog‘liq, 
ya’ni umumiy ekvivalent – tovar sifatida yoki qiymat belgisi 
sifatida bo‘lishiga qarab quyidagicha pul tizimlar mavjud bo‘lgan.
1. Metall pul muomalasi tizimlari. 
2. Qog‘oz va kredit pullar muomalasi tizimlari.
Birinchi tizimda metall pul bevosita muomalada bo‘ladi va 
pulning barcha funksiyalarini bajaradi, kredit pullar esa metallga 
almashinishi mumkin;
Kredit va qog‘oz pullar muomalaga kiritilishi bilan qog‘oz 
pullar muomalasi tizimi yuzaga kelgan.
Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida qabul qilingan 
metallga va pul muomalasi bazasiga qarab pul tizimi bimetalizm 
va monometalizm pul tizimlariga bo‘linadi.
Milliy valyuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi 
bo‘lib, valyuta munosabatlarining yig‘indisi sifatida maydonga 
chiqmaydi, balki ushbu munosabatlarni faqat qonunchilik aktlari 
bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valyuta munosabatlarini 
tashkil etishning bunday tartibi, birinchi navbatda, valyuta tizimi 
elementlarini belgilashni o‘z ichiga oladi.