Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

Tayanch iboralar 
Investitsiya, 
qimmatbaho 
qog‘oz, aksiya, obligatsiya, 
sertifikat, moliya bozori, moliya tizimi, lombard, garov, vosita, 
trast, portfel, mulk huquqi, ishonch operatsiyalari. 
5.1. O‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar bozori 
 
Moliyaviy munosobatlar ustun keladigan bozorlar moliya 
bozorlari deb hisoblanadi va uning tarkibiga quyidagi bozorlar 
kiradi: 
- xalqaro kreditlar bozori; 
- valyuta bozori; 
- qimmatli qog‘ozlar bozori; 
- sug‘urta va pensiya fondlari bozori; 
- hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori yoki fond bozori deganda, fond 
instrumentlari bilan savdo xususida, o‘z egalarining yuqorida zikr 
etilgan bozorlar moliyaviy tovarlarining muayyan bir turiga 
bo‘lgan mulkiy ehtiyojlarini qondiruvchi pul bozori va kapitallar 
bozori yig‘indisi tushuniladi. “So‘nggi yillarda tijorat banklari 
o‘zlarining faoliyat ko‘lamini qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari 
bilan ham kengaytirib kelmoqdalar”, deb xorijiy iqtisodiy 
manbalardan birida keltirib o‘tilgan.

---

107 
Fond instrumentlari (qimmatli qog‘ozlar)ning quyidagi turlari 
ajratib ko‘rsatiladi: 
- aksiyalar (oddiy va imtiyozli, nomli va nomsiz aksiyalar); 
- aksiyalar hosilalari (surogatlari), bularga depozitar tilxatlar 
kiradi: ADR, JDR, varrantlar, opsion va fyucherslar, konvertatsiya 
qilinadigan obligatsiyalar; 
- obligatsiyalar, davlat va korxona obligatsiyalari; 
- depozit va jamg‘arma sertifikatlari; 
- veksellar va cheklar. 
Fond bozori davlat qimmatli qog‘ozlar bozori va korporativ 
qimmatli qog‘ozlar bozorlariga bo‘linadi. 
Birinchi birja maydonchalari XII-XV asrlarda o‘sha 
zamonning Venetsiya, Genuya, Florensiya, Shampan, Bryugge, 
London va boshqa shu kabi asosiy savdo shaharlarida dastavval 
veksel yarmarkalari sifatida paydo bo‘lgan. Birja (“Borsa”) nomi 
gerbida uch charm qop (ter buerse) aks ettirilgan va uyi Bryugge 
shahrining veksel savdolari amalga oshgan shox maydonida 
joylashgan qadimgi savdogar oilasining nomi Van der Burse dan 
kelib chiqqan. 
XVI asrda dastlabki ikki fond birjasi Antverpen va Lion 
shaharlarida tashkil topgan va tugatilgan. Bu yerda savdolar 
nafaqat veksellar bilan, balki davlat zayomlari bilan ham 
o‘tkazilgan hamda rasmiy birja kurslari belgilangan. XVII asrda 
dunyoda eng qadimgi bo‘lgan Amsterdam fond birjasi tashkil 
etiladi. Savdolarda dastlab aksiyalar paydo bo‘ladi. 
XVII asrning oxirida London fond birjasi (LCE) tashkil 
etiladi, hozirgi kunda u moliyaviy instrumentlar savdolari hajmi 
bo‘yicha jahonda ikkinchi birja bo‘lib hisoblanadi. LCE da 
qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qiluvchilarga nisbatan “ho‘kiz” va 
“ayiq” so‘zlari birinchi bor qo‘llanila boshlagan. Ushbu so‘zlarni 
qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qiluvchilarga nisbatan ishlatilishi 
mazkur hayvonlarning ov qilishdagi xatti-harakatlaridan kelib 
chiqqan. 
Birjalar ichida birinchi o‘rinda 1792-yil 17-mayda tashkil 
yetilgan Nyu-York fond birjasi (NYSE) turadi. Hozirgi kunda 

---

108 
NYSE ida umumiy qiymati 6 trln. AQSh dollari (ularning egalari 
50 mln. odamdan ziyod) bo‘lgan 3000ta kompaniyaning aksiyalari 
savdo qilinadi. Jahonda ikkinchi o‘rinda Tokio, to‘rtinchi o‘rinda – 
Frankfurt Mayndagi fond birjasi turadi. 
Qimmatli qog‘ozlarning Yevropadagi birjadan tashqari bozori 
o‘z tarixini dastlab XVI asrning 60-yillarida birinchi aksiyadorlik 
jamiyatlari paydo bo‘lishidan, ya’ni 1568-yilda ro‘yxatga olingan 
birinchi shartnomadan boshlagan. XVII asrning 90-yillarida esa 
mazkur bozor nafaqat aksiyalar bilan, balki fyucherslar va 
opsionlar kabi qimmatli qog‘ozlarning hosilalari bilan ham savdo 
qila boshladi. Ayni paytda ushbu bozorda 100dan ortiq 
aksiyadorlik jamiyatlarning qimmatli qog‘ozlari va davlat 
majburiyatlari muomalada bo‘lgan. Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha 
broker – mutaxassisligi paydo bo‘ldi. Birja savdolarining hajmi 
hozirgi kunda birjadan tashqari bozor aylanmasidan turli 
mamlakatlarda 3 barobardan 30 barobargacha ko‘pdir (pasayish 
tendensiyasiga ega bo‘lgan holda). Yangi axborot texnologiyalari, 
INTERNETni paydo bo‘lishi va rivojlanishi birjadan tashqari fond 
bozorlari rolini kuchayishida yangi rag‘batlantiruvchi omil 
bo‘ladi. Yetakchi va eng rivojlangan birjadan tashqari tizim bo‘lib 
NASDAQ – Investitsiya dilerlari milliy assotsiatsiyasining 
avtomatik kotirovka tizimi (AQSh) hisoblanadi. 
Valyuta savdosi deganda valyuta bozori ishtirokchilari 
tomonidan bozor kursi yoki foiz stavkasi asosida amalga 
oshiriladigan xorijiy valyutalardagi ayirboshlash (konversion) va 
depozit-kredit operatsiyalarning yig‘indisi tushuniladi. 
Agarda Germaniyada joylashgan bank AQSh da joylashgan 
bankdan AQSh dollarida kredit olsa, unda u xalqaro valyuta 
bozorida savdo qiladi. Aksincha, agarda xuddi shu bank Londonda 
yoki Shvetsariyada joylashgan bankdan AQSh dollarida kredit 
olsa, undu u savdoni yevrovalyutalar bozorida amalga oshiradi.
Yevrovalyuta tushunchasi mavjud – yevrodollar, yevrorubl, 
yevroyena. Bularning barchasi AQSh, Rossiya va Yaponiya 
hududlarida (ya’ni, ushbu valyutalar vatanida yemas) mavjud 
bo‘lmagan, balki banklar ssuda hisobvaraqlaridagi valyutalardir. 

---

109 
Shunday qilib, bevosita valyuta bozori haqida gap ketganda 
biz milliy valyutalar bozorlari (forex) singari yevrovalyutalar 
bozori (deposis/ loans)ni ham ko‘zda tutamiz. 
Moliyaviy bozorlarda savdo obyektlari bo‘lib tovar-xom 
ashyo 
resurslarining 
prognoz 
qilinadigan 
baholari 
ham 
hisoblanadi. Yaponiya davlatida bundan 300 yildan ziyodroq vaqt 
oldin “gurunchning bo‘sh savatlari”, ya’ni kelgusi hosil ustidan 
fyucherslar (forvardlar) bilan savdo qilishgan. Zamonaviy 
sharoitda mazkur savdolarning eng faol obyektlari bo‘lib neft, 
paxta, kofe, g‘alla, oltin, rangli metallar va boshqa shu kabilarga 
prognoz qilinadigan baholar hisoblanadi. 
Moliyaviy bozorlardagi operatsiyalarning mohiyati valyutalar 
(qimmatli qog‘ozlar) kurslarining farqi, tovar-xom ashyo 
birjalaridagi tovarlar baholarining yoki qimmatli qog‘ozlar 
kotirovkalari indekslarining o‘zgarishi sifatida daromad olishdan 
iboratdir. 
Globallashuv jarayonlarining kengayishi jahon mamlakatlari 
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning yanada takomillashuviga 
olib keladi. Jumladan, globallashuv natijasida transmilliy korporat-
siyalar, ularning turli ko‘rinishdagi xalqaro birlashmalari faoliyati-
ning tarkib topishi va kengayishi, xalqaro ishlab chiqarish 
kooperatsiyasi va mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajaga 
o‘tishi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatining yanada kucha-
yishi ro‘y beradi. 
Umuman 
olganda, 
globallashuv 
jarayonlari 
jahon 
xo‘jaligining yaxlit iqtisodiy tizim sifatida rivojlanishida sifat 
bosqichi hisoblanib, yangi imkoniyatlarni ochib beradi. 
Xalqaro moliyaviy markazlar deganda, xalqaro valyuta, kredit, 
moliyaviy operatsiyalar hamda qimmatli qog‘ozlar va oltin bilan 
bitimlarni amalga oshiruvchi banklar va ixtisoslashgan moliya-
kredit tashkilotlarining to‘plangan joyi tushuniladi. Dastlab ular 
sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar (AQSh, G‘arbiy 
Yevropa)da barpo etilgan. Keyinchalik esa ma’lum omillarning 
ta’siri ostida ularning joylashishi kengayib bormoqda. Agarda 
Tokio Yaponiyaning jahon bozoridagi raqobat kurashi borasidagi 

---

110 
kuchayishi munosabati bilan moliyaviy markazga aylangan bo‘lsa, 
Singapur, Bagam orollari, Panama, Baxrayn kabi moliviy 
markazlar ushbuga past soliqlar, davlat aralashuvining deyarli 
yo‘qligi, liberal qonunchilik va operatsion xarajatlarning nisbatan 
pastligi tufayli aylangan.