Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

4.O’qitish metodlarini o’rganishga funksional yondashuv: Hikoya, suhbat, maktab ma’ruzasi, munozara, kitob ustida ishlash.

1. Materialni og`zaki bayon qilish (hikoya, suhbat. tushuntirish. maktab ma`ruzasi). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish o’qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o’ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o’qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo’yish, rejani e’lon qilish, o’quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo’ladi.

2. Suhbat. O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o’zaro taqqoslash, puxta o’ylash va savollarga to’g`ri javob tayyorlashdan iborat.

O’qituvchining rahbarligi: mavzuni qo’yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to’ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo’ladi.

Suhbat metodi yordamida bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar.

3. 
   Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi).
   

Bilimlarni o’zlashtirish manbayi bo’lib bosma matn xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o’quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o’rgatish, o’zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko’rinishlarda aks etadi.
O’quv faoliyatini rag`batlantiruvchi va qarashlarnichuqurlashtiruvchi metodlar

Inson faoliyatining tuzilishini turlicha tadqiq etish shuni ko’rsatadiki, hamma vaqt unda motivatsiya komponenti zarurligi namoyon bo’ladi. Agar shaxsda kuchli, yorqin, chuqur bilim olishga ehtiyoj bo’lsa, har qanday faoliyat shu vaqtda samarali va sifatli natija beradi. Bu holatda shaxs har qanday qiyinchilik, to’siqlarni, murakkab vaziyatlarni ham yengib, maqsad sari intiladi. Xuddi shu narsa o’quv faoliyatiga ham tegishlidir. Agar o’quvchida o’qishga nisbatan ijodiy munosabat, bilim olishga kuchli intilish bo’lsa va u doimiy ehtiyojga aylansa, o’quv jarayonining natijasi yuqori bo’ladi. Buning uchun butun o’qitish metodlari boyligini nafaqat bilimlarni yetkazish, balki motivlarni chuqurlashtirishga ham sarflash kerak.

Rag`batlantiruvchi metodlarning asosiy ko’rinishlari ikki katta guruhga bo’linadi:

1. O’quvchilarda bilimga qiziqishni shakllantiruvchi metodlar.

2. O’qishda burch va masuliyatni oshiruvchi metodlar.

O’quvchilarda bilimga qiziqishni shakllantirish uchta majburiy holat bilan xarakterlanadi:

1.Faoliyatga nisbatan ijobiy hissiyot.

2.Ushbu hissiyotning bilish tomonlari.

3.Bevosita faoliyatning o’zidan chiqayotgan motivlar.

Bu o’rinda ilg`or o’qituvchilar axloqiy-hissiy tuyg`ularni uyg`otadigan usullarni qo’llaydilar. Hissiy tuyg`u, hayajonlanish, ruhiy qiynalish hissini uyg`otadigan holatlarni dars mazmuniga kiritish. Qiziqtiruvchi holatlarni yaratish. Masalan, fizikada, «Fizika hayotda», «Fizika ertakda», va b.q., yoki badiiy adabiyotlardagi obrazlar talqini.

Turli didaktik, qiziqarli o’yinlar holatini kiritish ham o’quvchilarning bilishga bo’lgan qiziqishini oshiradi.

Burch va masuliyat hissini uyg`otadigan metodlar turkum usullar yig`indisidan unumli foydalanish orqali amalga oshiriladi.

Masalan, o’qitishning ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini tushuntirish. Talablar qo’yish. Uni bajarish har bir o’zbekistonlik yoshning burchi ekanligini anglatish usuli: muvaffaqiyatli ishi uchun mukofotlash va bu o’rinda qilgan xizmatini davlat va ko’pchilik uchun ahamiyatini ta’kidlab o’tish;

Talablarning bajarilishini tezkor tarzda nazorat qilish va zarur holatlarda kamchiliklarni ko’rsatish va tuzatish yo’llarini aytib berish kerak.

6. Amaliy metod

O’qitish metodlarini optimal darajada tanlash bo’yicha bir nechta mashq

1-savol. Mavzuni o’rganishni o’quvchilarning mustaqil
ishi metodi orqali amalga oshirsa bo’ladimi?

Mumkin , agar:	Mumkin emas, agar:
• mazmun yetarli darajada sodda bo’lsa; o’quvchi mustaqil ishlashga tayyor bo’lsa	• material o’ta murakkab bo’lsa; • darslik bilan ishlashga o’quvchi tayyor bo’lmasa

O’qituvchi mustaqil ishlash metodini tanlaydi yoki boshqa metodni tanlashda davom etadi.
2-savol. Bu mavzuni tadqiqot metodi orqali o’rganishni tashkil etsa bo’ladimi?

Mumkin , agar:	Mumkin emas, agar:
• material o’rtacha murakkablikda bo’lsa; • bu mavzuni o’rganish uchun muammoli tarzda muhokama qilishga vaqt bo’lsa; • o’quvchi muammoli holatlarni yechishda mustaqil tayyorgarlikka ega bo’lsa	• material o’ta murakkab bo’lsa; • o’quvchilarda muammoli holatni hal etishga yetarli bilim bo’lmasa; • shu mavzu uchun ajratilgan vaqt muammoli vaziyatni hal etishga yetmasa

• Qiziqtiruvchi metodlar -bilish o’yinlari. Masalan,

o’yin sayohat, elektron viktorina.

• 
  Hayotiy holatlarni tahlil etish: tarix, jamiyatshunoslik darslarida. Masalan, ilmiy-texnika jarayoni sizning tuman, shahringizga qanday ta’sir ko’rsatdi? (tahlil
  etish).
  
• 
  O’qishda muvaffaqiyatga erishish holatini yaratish. Bunda rag`batga muhtoj yoki qiynalib qolgan bolalarni murakkab holatdan olib chiqib ketish uchun unga kuchi yetadigan topshiriqlarni berib, keyinchalik topshiriqlarni murakkablashtirib borish.
  

5. Laboratoriva ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya`ni, ma`lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O’quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar.

Bilimlar manbayi kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O’qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo’llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o’rgatadi.

6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayonining o’ziga xosligi, nazariy asoslar o’zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o’xshash harakatlarining ko’p bora takrorlanishi kuzatiladi.

Bilimlar manbayi: o’zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi.

O’qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi.

7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, o’ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo’llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi.

Bilimlar manbayi va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o’qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi.

O’qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o’zlashtirilishining ta`minlash, mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko’rsatish hamda to’g`rilash kabi holatlarda namoyon bo’ladi¹.

Keltirilgan tasnif «bilimlar manbayi» bo’yicha tizimlashtirilgan metodlar - og`zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o’zida mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Yesipovlar asosiy e’tiborni «ta’lim metodini to’g`ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq Sho’ro umumta’lim maktablarining o’quv jarayonida metodlarning cheksiz ko’pligi, xatto ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o’quv-tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to’g`ri, asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g`oya» mohiyat jihatidan noto’g`ri bo’lishiga qaramay, o’n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o’rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbayi bo’yicha ham, didaktik maqsadlar bo’yicha aniqlangan ta’lim metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo’llash ta’lim sifatining yuqori darajasini ta`minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi.
7.O’qitishda nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish metodlari

Og`zaki nazorat metodi (ommaviy va yakka tartibda so’rash).

Yozma nazorat metodi (insho, mashq, nazorat ishlari o’tkazish).

Laboratoriya nazorati metodi.

Mashina nazorati metodi.

O’z-o’zini nazorat metodlari (mustaqil tahlil etish, xatolarni to’ish, ularni tuzatish, oldini olish va b.q.)

Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi va o’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi.

Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:


Ta’lim metodlari



Tarbiyaviy

Tarbiyaviy



Tarbiyaviy

Tarbiyaviy



Tarbiyaviy

7-chizma. Ta lim metodlarining asosiy funksiyalri
Bu funksiyalar ta’lim metodini qo’llash jarayonida, bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun, tashxisli funksiya o’qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi.

«Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta`riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog`ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o’qituvchi faoliyatida tez-tez qo’llaniladigan usullarni ajratib ko’rsatish mumkin:

Metodik usullar



Namoyish (ko’rgazmali, obyektiv – tajriba, amaliy va aqliy harakatni namoyish etish, hokazolar)

Masalani o’rganish



Topshiriq berish

Yo’l – yo’riq ko’rsatish

8 – chizma. Metodik usullarning turlari
Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo’yicha qo’llash maqsadga muvofiqligini ta`kidlaydilar:

4. 
   O’qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan. sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda.
   

O’quvchilarning o’quv predmetlari bo’yicha o’zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o’qituvchilarining ko’rsatmalari bo’yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o’quvchining o’ziga xos, o’xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo’naltiriladi.

Bilimlarni o’zlashtirish manbayi bo’lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma`lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir.

O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab o’quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi.

Ushbu metodlar, mualliflarning ta`kidlashlaricha, bir-biridan o’quvchilarning ta’lim mazmuni turlarini o’zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari xarakteri va o’quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o’qituvchi holati ... bo’yicha farqlanadi¹.

Shuningdek, V.F.Palamarchuk va V.I.Palamarchuklar ta’lim metodlarining uch o’lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbayi, o’quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o’quv-bilishning mantiqiy yo’li yaxlit tarzda chog`ishtiriladi.

S.G.Sho’avalenko ta’lim metodlari tasnifini to’rt belgi asosida asoslovchi quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi:

1) mantiqiy-mazmunli;

2) manbali;

3) mazmunli;

4) tashkiliy boshqaruvchi.

I.P.Podlasiy birmuncha keng tarqalgan ta’lim metodlari tasnifiga yaqinlashar ekan, quyidagi fikrni ta`kidlaydi: «Boshqa bir qator ta’lim metodlari tasnifi ham mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinbeig ta’lim jarayonida metodlarni hamkorlik shakllari bilan uyg`unlashtirishga alohida urg`u beradi»¹ va quyidagi metodlarni ko’rsatadi:

Monologik metodlar	Hamkorlik shakllari	Diologik metodlar
Ma`ruza	Individual	Suhbatlar
Hikoya	Guruhli	Intervyu
Namoyish	Frontal	—
— Jamoaviy	—

Ta’lim metodlari turli shakllar hamda xilma-xil ta’lim vositalari yordamida joriy etiladi.

Ta’lim shakllari ta’lim jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy ko’rinishidir. Bugungi kunda ta’lim muassasalarida quyidagi ta’lim shakllaridan samarali foydalanib kelinmoqda: ma`ruza, seminar, amaliy mushg`ulot, uchrashuv, taqdimot, sayohat, o’quv konferensiyasi va boshqalar.

Ta’lim jarayonida ta’limning samaradorligini ta`minlovchi muhim elementlardan biri sifatida ta’lim vositalari e’tirof etiladi. Ta’lim vositalari sirasiga quyidagilar kiradi: texnik hamda axborot qurilmalari (dioproektor, kinedoskop, uskunalar, radio, televideniye, komputer, audio hamda video magnitafonlar), laboratoriya jihozlari (kolbalar, probirkalar, kimyoviy reaktivlar, mikroskop), xarita, maketlar, diagrammalar, plakatlar, rasmlar, chizmalar va hokazolardan foydalaniladi.

N.S.Sayidahmedov tomonidan asoslangan ta’lim metodlari tasnifi asosida didaktik jarayon nazariyasi yotadi¹. Ma`lumki, didaktik jarayon har qanday pedagogik texnologiyaning asosi sifatida o’zida quyidagi uchta komponentni mujassamlashtiradi:

1) motivatsion bosqich;

2) o’quv faoliyati;

3) boshqaruv.

Demak, didaktik jarayon tuzilmasiga mos holda ta’lim metodlarini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:

1. 
   O’qish va mehnatga rag`batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari.
   
2. 
   O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari.
   
3. 
   O’quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari.
   

O’z navbatida, har bir guruh ilmiy asosda kichik guruhlarga ajratiladi:

O’qish va mehnatga rag`batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari
I kichik guruh	II kichik guruh	III kichik guruh
O’qishga qiziqishni rag`batlantiruvchi metodlar	O’qish va mehnatda burch hamda javobgarlikni rag` batlantiruvchi metodlar	Mehnatga va muayyan kasbga qiziqishni rag`batlantiruvchi metodlar
biluv o’yinlari; o’quv bahsi; hissiy-axloqiy kechinmali vaziyatlar yaratish; a`persepsiyali (idrokning tajribaga bogliqligi) vaziyatlarni yaratish; biluv yangiliklari vaziyatlarini yaratish	o’qish va mehnatning muhimligiga ishontirish; talablarni ifodalash; talablarni bajarish uchun mashq; o’qishdagi rag`bat; o’qishdagi kamchilik uchun tanbeh	g`oliblarni ma`naviy va moddiy rag`batlantirish; o’quvchi laming ishlab chiqarish vositalarini mustaqil boshqarishga intilishlarini rag`batlantirish; ish joyidagi xulqini rag`batlantirish

II. O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari
I kichik guruh	II kichik guruh	III kichik guruh
O’quv-bilish	O’quv-bilish faoliyatini	Mehnatda va mehnatda
faoliyatining mo’ljal	bajarish metodlari	nazorat va o’z-o’zini
asoslarini vujudga		nazorat metodlari
keltirish metodlari
Og`zaki:	Amaliy:	Og`zaki:
- hikoya;	-mashq;	- individual so’rov;
- suhbat;	- o’quv-ishlab	- yalpi so’rov; .
- tushuntirish;	chiqarish tajribasi;	- dasturli og`zaki so’rov
- ma`ruza;	- o’quv-unumli
- yo’riqnoma	mehnat;
	- kitob bilan ishlash;
	- yozma ish
Ko’rsatmali:	Izlanuvchi:	Yozma:
- illyustratsiya;	- qisman-izlanuvchi	- nazorat-yozma ish;
- namoyish	- tadqiqotchilik;	- yozma sinov (test);
	- algoritmlik;	- yozma imtihon;
	- tashxisli	- dasturli yozma sinov
		(test);
		-laborotoriya-amaliy;
		- nazorat laborotoriya
		ishi;
		- mashinali nazorat;
		- unumli mehnatni son
		va sifat jihatdan
		Baholash

III. O’quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari

Bilish faoliyatini kuzatish metodlari: bevosita; bilvosita yo’riqnoma yordamida; o’z-o’zini nazorat Nazorat metodlari: o’qituvchi topshiradi; dasturli qo’llanmadan foydalaniladi; ta’limning texnik vositalari yordamida O’quv faoliyatini tuzatish (korreksiya) metodlari: tezkor; yakuniy natija bo’yicha; foiz ko’rsatkichi bo’yicha

Shunday qilib, taqdim etilayotgan ta’lim metodlari tizimi nazariy- amaliy jihatdan asoslangan va mazkur tizim yaxlit o’quv-tarbiya jarayonini qamrab oladi. Ushbu tizim bir qarashda akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan asoslangan ta’lim metodlari tizimiga o’xshash. Biroq, Yu.K.Babanskiy tasnifiga ko’ra ta’lim jarayoniga nisbatan kibernetik yondashuv maqsadga muvofiq, unga ko’ra har qanday murakkab faoliyat, shu jumladan, ta’limiy faoliyat ham quyidagi uchta tarkibiy qismdan iboratdir:

1. 
   tashkiliy;
   
2. 
   rag`batlantiruvchi;
   
3. 
   nazorat.
   

Ana shu asosida ta’lim metodlari quyidagicha guruhlanadi:

1. 
   O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va bajarish metodlari.
   
2. 
   O’quv-bilish faoliyatini rag`batlantirish va motivlash metodlari.
   
3. 
   Nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlari.
   

Didaktik jarayon nazariyasi asosida ko’rilgan o’qish metodlarining tasnifi kichik guruhlar tarkibi, soni va unga kiritilgan metodlar nomenklaturasi fiamcia funksiyalari bilan kibernetik yondashuvli tizimdan tubdan farqlanadi va o’quv-tarbiya jarayonining metodik jihatdan birmuncha yuqori darajasini ta`minlaydi¹.