|
DÓRETIWSHILIK JUMÍS
Tekstti oqıń hám orta ásirlerde diniy keńpeyillik túsinigi haqqında
pikir bildiriń.
Xristianlar musılman mámleketlerinde táwiplik penen shuǵıllanıp, joqarı
lawazımlarda da islegen. Belgili xristian táwip Ali ibn Salh Rabbaiy 808-
jılı tuwılǵan bolıp, ákesi Marı hákiminiń sekretarı edi. Rabbai filosof hám
matematik te bolıp, Platonnıń «Almagest» miynetin greksheden awdarma
islegen. Sonnan soń oǵan «Rabbaiy» — oqıtıwshı degen dáreje berilgen.
Arab geografi al-Kindiy
Marı
51
bolsa Sosoniy húkimdarları tárepinen qısqıǵa alınıwı
menen baylanıslı.
Marıda IV ásir baslarında episkoplıq, V ásir
basında bolsa mitropoliya shólkemlestiriledi. Túr-
li ibadatxana hám monastrler mitropoliyanıń jaqın
hám uzaq aymaqlarında óz jumısın heshqanday
qarsılıqlarsız dawam ettiredi.
Mitropoliyalar. Áyyemgi Soǵdianada xristianlıq
wákilleri ózleriniń dinlerine qarsılıqlarsız sıyınǵan
hám diniy máresimlerdi emin-erkin ámelge asırǵan.
Bul bolsa usı aymaqlarda jergilikli diniy isenim er-
kinligine sharayat jaratılǵanın kórsetedi. Mısalı, bul
dáwirde Úrgitte xristianlar shirkewi, zardushtiyler
hám buddizmliler ibadatxanaları jumıs islegen.
VIII ásirde Mawarawnnaxr arab xalifalıǵı qu-
ramında bolǵan dáwirde musılman jámiyetinde xris-
tianlar basqa din wákillerine qaraǵanda kóbirek jeńil-
liklerge iye bolıp, joqarı lawazımlarda xızmet etken.
X ásirdiń ortalarına kelip, Orta Aziyada islam
dini keń tarqalǵan bolsa da, Úrgittegi xristianlıq
shirkewi sol dárejede rawajlanıp ketti, hátte arab geo-
grafı Abu Muhammad Qasım ibn Havqal, onı jerge
iyelik etiwshi hám túrli jeke múlkshilik formalarına
iye úlken monastr sıpatında táriyipleydi.
Ámir Temur mámleketinde de diniy keńpeyillik
ortalıǵı saqlanıp qalǵan. Kastiliya elshisiniń gúwalıq
beriwinshe, Samarqandta túrli din wákilleri jasaǵan.
XX ásirdiń ekinshi yarımında Samarqandttıń Registan may-
danında alıp barılǵan arxeologiyalıq izertlewler nátiyjesinde
xristian dástúrleri tiykarında jerlengen birneshe qábir tabıldı.
Pastarǵamda arxeologlar aǵashtan jasalǵan tabıtta kiyimleri
hám altın atanaq penen jerlengen peyitti tapqan.
Rossiya,
1930-jıllar
52
Jizzax wálayatında Vinkerd aymaǵındaǵı úńgir
diywallarınan xristianlıq tariyxına tiyisli Isa Masi-
htıń náresteligi sáwlelengen súwretler tabılǵan.
XIX ásirde xristianlardıń Túrkstannıń shıǵıs ay-
maqlarına kirip keliwi patsha Rossiyası tárepinen
úlkeniń basıp alınıwı menen baylanıslı. Áskeriy ar-
miya quramında ruwxanıylar da bolǵan. Áskerlerdiń
diniy talabın qanaatlandırıw maqsetinde kóshpeli
ibadatxanalar shólkemlestirilgen. 1850-jılı Kopalda
birinshi iri ibadatxana qurıldı. Imperatordıń 1871-jılı
Tashkent hám Túrkstan eparxiyasın shólkemlestiriw
haqqındaǵı pármanı daǵazalanǵan. Dáslepki shir-
kewlerdiń kópshiligi ápiwayı bolǵan hám qońırawları
da bolmaǵan. Xristianlardıń kóbeyiwi XIX ásir aqır-
larınan baslap birneshe sol dáwirdegi zamanagóy
shirkewlerden qalıspaytuǵın shirkewlerdiń qurılıwına
alıp keldi.
Oraylıq Aziyaǵa katolik hám protestant baǵdarı
wákilleriniń kirip keliwine birinshi jáhán urısında
tutqınǵa alınǵan nemis, polyak, eston, shved, lit-
va, latısh hám basqa evropalı áskerlerdiń Túrkstan
úlkesine súrgin etiliwine sebep boldı. Bul óz náw-
betinde, evropalı tutqınlar arasında diniy jámáátler
dúziw hám shirkewlerdiń payda bolıwına alıp keldi.
1917-jıldan keyin
shirkew mal-múlik-
leriniń bólistirip
jiberiliwi.
TARIYXQA NÁZER
SSSRda 1920
—
1930-jılları derlik bárshe kotolik ibadatxanaları ja-
bıldı. 1930-jılı Lyuteran protestant shirkewiniń jumısları toqtatıldı.
Xristian shirkewine tiyisli qádiriyatlar ayaq astı etildi.
1917-jıldıń 27-oktyabrinde II Pútkil Rossiya siezdinde jer haqqında
dekret qabıl etiledi hám shirkewge tiyisli jerler tartıp alındı.
53
Iogann Gutenberg
Ibadatxanalardıń
buzılıwı
Tashkentte birinshi katolik shirkewi 1917-jılı qurıp
pitkerilgen.
Sovet húkimetiniń din hám dindarlarǵa bolǵan
ayawsız múnásibetleri basqa din wákillerin de shet-
lep ótpedi. 1920-jılı birinshi bolıp Rus pravoslav
shirkewine qarsı urıs baslandı. Mıńlaǵan pravoslav
ruwxanıyları atıldı, qamaqqa alındı hám súrgin etil-
di. Diniy xızmetkerler hám ruwxanıylar qattı qısqıǵa
ushıradı. Kóplegen ibadatxanalar joq etildi yaki ja-
bıldı. Úlken kólemli diniy belgiler hám shirkew ki-
tapları jandırıldı.
1920 — 1930-jılları derlik barlıq katolik iba-
datxanaları jabıldı. 1930-jılı SSSRda Lyuteran pro-
testant shirkewi jumısları toqtatıldı. Xristian shir-
kewine tiyisli qádiriyatlar ayaq astı etildi. 1931-jılı
XV ásirge tiyisli Guttenberg Bibliyası Sovet húki-
meti tárepinen londonli aukcionshıǵa satıp jiberildi.
Usı Bibliya Iogan Guttenberg tárepinen 1450-jılı 180
nusqada basılǵan bolıp, onnan tek ǵana 47 nusqası
saqlanıp qalǵan edi.
Moskva,
Iso Masih
ibadatxanasınıń
partlawı, 1931-jıl.
54
Do'stlaringiz bilan baham: |
