Z ibodullayev

11-rasm.  Sitoarxitektonik  maydonlar  ( Brodman  maydonlari).
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N utq  faoliyati  va uning  buzilishlari  faqat  lokal  prinsiplarga 
asoslanib  o ‘rganilmaydi.  Chunki  n u tq   funksional  sistemasining 
shakllanishida  juda  ko‘p  analizatorlar:  harakat,  proprioretseptiv, 
taktil,  eshituv,  ko‘ruv  analizatorlari  ishtirok  etadi.  Agar  m ana  shu 
analizatorlaming o ‘zaro muvofiqlashib ishlashi buzilsa,  nutq buziladi. 
Analizatorlaming qaysi sohasi ko‘proq zararlanganligiga qarab, turli 
darajadagi  va  ko‘rinishdagi  afaziyalar rivojlanadi.
Afaziyalarni aniqlashda juda ko‘p omillarga e’tibor beriladi.  Be­
m or bolalik davrida normal nutqqa ega bo'lganmi, ushbu nutq buzili­
shi  qachon  paydo  boMgan,  m aktabda  o ‘qiganmi,  oliy  m a’lumotga 
egami, rus yoki o ‘zbek tilini yaxshi biladimi va hokazo.  Q o‘shimcha 
tekshiruvlar, ya’ni elektroensefalografiya, dopplerografiya,  kompyu- 
ter  tomografiya  usullari  ham   afaziya  sababini  aniqlashga  yordam 
beradi. Afaziyaning turini aniqlash topografik tashxis uchun juda m u­
himdir.
N utq buzilishlari klinikasini o'rganishda quyidagi shartlarga amal 
qilinadi:  1).  N utqning  qanday  turi,  shakli  va  funksiyasi  buzilgan, 
qaysilari saqlanib qolgan?  2).  N utqning buzilishi oliy nerv faoliyati­
ning yana qaysi funksiyalariga ta ’sir ko'rsatgan? 3).  Nutq buzilishining 
fiziologik mexanizmlari  nim alardan  iborat?
Nutq buzilishining sindromologik tahlili afaziyaga olib kelgan omil- 
ni va uning asosida yotgan mexanizmlarni,  nuqsonlarni ochib bera­
di.  Aniq  topografik  tashxis  qo'yish  «asosiy»  va  «chegaradosh»  nutq 
markazlari funksiyasini va patologiyasini batafsil bilishni talab qiladi.
Endi  afaziyaning barcha  turlari bilan tanishib  chiqamiz.
Afferent m otor afaziya.  H ar qanday so‘z talaffuz qilinayotganda, 
h ar  xil  kuchga,  yo‘nalishga  va  qamrovga  ega  bo ‘lgan  artikulyator 
harakatlar  qilinadi.  H ar  qanday  nutq  tovushini  chiqarish  uchun 
ham  aniq bir artikulyator harakatlar yigMndisi ishtiroki zarur.  Ushbu 
harakatlarni  boshqarib  turish  uchun  gapirish  a ’zolaridan  (lab,  til, 
tanglay  va  h.k.)  miyaga  doim o  to ‘xtovsiz  impulslar  kelib  turishi 
kerak.  Bu jarayonni  signallar afferentatsiyasi deb  ham atashadi.  Bu 
signallar  og‘iz  m uskullarining  holati,  tilning  harakati,  boringki, 
nutqni tashkillashtiruvchi og‘iz  bo‘shlig‘idagi  barcha tuzilmalardan 
kelib  turadi.
Organizmning ontogenetik rivojlanishi davrida artikulyator hara­
katlar  m a’lum  bir  stereotipga  ega  boMgan  harakatlarga  aylanadi. 
Bu  harakatlarning dastlabki elem entlari «ishga tushib»  ketsa,  odam  
bem alol gapirib ketadi.  U shbu harakatlarni boshqarib turishda bosh
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

miya  katta yarim  sharlarining  orqa gnostik  markazlari  faol  ishtirok 
etadi.  Pastki pariyetal sohaning (40-maydon) zararlanishi artikulyator 
harakatlarning  buzilishiga  va  o ‘z  navbatida  butun  nutq  funksional 
sistemasi faoliyatining keskin  o ‘zgarishiga sababchi  bo‘ladi.
Orqa gnostik sohalarning zararlanishi kinestetik sezgining,  ya’ni 
afferent  m otor  afaziyada  nutq  buzilishining  markaziy  m exanizm - 
laridan biri boMgan omil — kinestetik om ilning buzilishiga sababchi 
bo‘ladi.  Bu markaziy nuqsonning klinik ko'rinishi nimalardan iborat? 
Tovushlarni va so‘zlarni talaffuz qilishda til va lablarga maxsus holatni 
bera  olmaslik,  ya’ni  nozik  artikulyator  harakatlarni  tashkillashtira 
olmaslik,  afferent  m otor  afaziya  uchun  o ‘ta  xos  patalogiyadir.
Odatda artikulyator apparatlardan  miyaga tushib turuvchi signal- 
lar  idrok  qilinmaydi,  ya’ni  odam   bu  impulslarni  anglam aydi,  sez- 
maydi.  Ammo  nutqning  kinestetik  afferentatsiyasi  bolada  nutqning 
rivojlanishida juda  muhim   aham iyat  kasb  etadi.  Artikulatsiya  bilan 
tovushlarni  eshitish  orasida  uzviy  bog‘liqlik  borligi  bolalar  diktanti 
tahlil  qilinganda  m a’lum  bo‘lgan.  M abodo,  diktant  yozayotgan 
bolalarga og‘zini ochib o'tirish yoki tilni tishlar orasida bosib turish 
so‘ralsa,  bu artikulatsiyani qiyinlashtiradi va diktantda xatolar ko ‘pa- 
yib ketadi.  Demak,  artikulatsiya so‘zning tovush tarkibini tahlil qilish 
uchun  o ‘ta  zarurdir.  N utq  shakllanishining  dastlabki  bosqichlarida 
tovushlar va  artikulatsiyalar bir m arom da  rivojlanishni  talab  qiladi. 
Demak,  kinestetik nuqsonning paydo bo‘lishi bolaning ravon,  qiynal- 
masdan,  so‘zlarni  va  tovushlarni  buzm asdan  gapirishini  im konsiz 
qilib  qo‘yadi.
Afferent  m otor  afaziyada  literal  parafaziyalar  ko‘p  kuzatiladi, 
bem or mustaqil ravishda tovushlar va so‘zlarni talaffuz qila olm aydi, 
bir  tovushni  boshqa  tovush  bilan  alm ashtirib  yuboradi  (literal 
parafaziyalar).  Masalan, «sanam» o ‘miga «salam» yoki «kelin» o ‘rniga 
«kenil»  va  hokazo.  0 ‘zbek  va  rus  tillaridagi  «d»,  «1»,  «п»  harflari, 
«g»,  «h»,  «к»  harflari  artikulem alari  bir-biriga  o ‘xshashdir.  U shbu 
harflar bitta so‘z tarkibida kelsa,  bem orlar bu so‘zni talaffuz qilishda 
qiynaladi.  Shuning uchun  ham so'zlarni talaffuz qilishning buzilishi 
asosiy  sim ptom   hisoblangan  afaziyaning  bu  turiga  m otor  afaziya 
deb  aytiladi.
Efferent  m otor  afaziyadan  farqli  oMaroq,  afferent  m o tor  afa­
ziyada  so‘zlarni  beixtiyor talaffuz  qilish  (sanash,  oylarni  aytib  chi- 
qish)  odatda  saqlangan  bo'ladi.  Agar  ongli  ravishda  bem or  biror 
so‘zni yoki jum lani takrorlamoqchi bo‘isa,  qiyinchiliklarga uchraydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Gapirayotgan paytda bem or beixtiyor «e,jin ursin»,  «to‘g‘ri-to‘g‘ri», 
«ha-ha»  kabi jumlalarni  aytib  yuboradi.
Bemorlar  nafaqat  bir-biriga  o'xshash  artikulemalarni  noto‘g‘ri 
talaffuz qilishadi,  balki ularda o ‘xshash artikulemalarni qabul  qilish 
jarayoni  ham  buzilgan  bo‘ladi.  Bu holatni quyidagicha tushuntirish 
mumkin.  Miya po‘stlog‘ining artikulatsiyaga javob beruvchi pariyetal 
sohalari  artikulatsiyalarni  qabul  qiluvchi  chakka  sohalari  bilan 
cham barchas  bog'liq.  Shuning  uchun  ham   pastki  pariyetal  soha 
zararlanganda,  eshitish sistemasi funksiyasining ikkilamchi buzilishi 
ro ‘y  beradi.
Dastlab  m otor  afaziyaning  faqat  bitta  turi  ajratilgan.  Afferent 
(kinestetik)  m otor  afaziya  birinchi  bo'lib,  A.R.  Luriya  tom onidan 
m otor afaziyaning alohida bir turi sifatida ajratilgan. Afferent motor 
afaziyani nutq artikulyator apparatining apraksiyasi bilan taqqoslash 
mumkin.  Afferent  m otor  afaziyada,  ko‘pincha,  oral  praksis  ham 
buzilgan bo‘ladi.  U lar ixtiyoriy ravishda yoki ko'rsatma bo'yicha turli 
og‘iz harakatlarini bajara olmaydilar.  M asalan, bem or tilini chiqara 
olmaydi, tilini ustki yoki pastki labiga qo‘ya olmaydi, lunjini havoga 
to ‘ldira  olmaydi  va  hokazo.  Bu  og‘iz  harakatlari  nutq  jarayoniga 
kirmaydi,  lekin  shunga  qaramasdan,  og‘iz  apparatining  ixtiyoriy 
boshqarilishi  murakkabligi  nutqni  qiyinlashtiradi.
Ba’zi  mualliflar  m otor  afaziyada  nutqni  tushunish  saqlanib 
qoladi deyishsa,  boshqalari buziladi,  degan fikrda.  M otor afaziyada 
faqat  ekspressiv  nutq  buziladi,  impressiv  nutq  esa  saqlanib  qoladi, 
degan fikrlar haqiqatga ziddir (A.R.  Luriya,  1973).  M a’lumki, nutqni 
tushunishning asosiy mezonlaridan biri — bu tovushlarni ajrata olishdir. 
Nutqning motor komponenti so'zlarni, gaplami idrok qilishda muhim 
ahamiyatga ega.
Shuning uchun afferent m otor afaziyada nutq tovushlarini qabul 
qilayotganda,  nutq jarayonining  kinestetik  tahlili  yetishmovchiligi 
sababli  tovushlarni  ajratish,  idrok  qilish  va  tushunish  buziladi. 
Afferent  m otor afaziyani aniqlash  uchun  aw aliga turli unli tovush­
larni takrorlash  iltimos qilinadi.  Unli tovushlarni tez-tez takrorlash 
talab  qilinsa,  bem or  chalkashib  ketadi.
Ayniqsa,  talaffuz  qilinishi  qiyin  bo‘lgan,  undosh  tovushlardan 
iborat  so‘zlarni  takrorlash  («trotuar»,  «traktor»,  «perron»  va  b.) 
bem orlar uchun  o ‘ta  qiyindir.  Bemorlar so‘zlarni  noto‘g‘ri  talaffuz 
qilishayotganligini  o ‘zlari  tushunishadi,  lekin  og‘zi  va  tili  go'yoki 
ularga bo‘ysunmayotgandek tuyuladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Afferent  m otor  afaziyada  kinestetik  nuqson  sababli  nutqning 
boshqa elementlari ham ikkilamchi tarzda buziladi.  U larda mustaqil 
yozish,  diktant yozish buzilgan boMadi. Ayniqsa, bem orlar yozayot- 
gan paytlarida «og‘zingizni ochib yozing» yoki «tilingizni tishlaringiz 
bilan bosib yozing»  degan  ko‘rsatm alar berilsa,  ular katta xatolarga 
yo‘l qo‘yishadi. Bemorlar miyaga singib ketgan va doimo ishlatiladigan 
so'zlarni bemalol takrorlashlari  m um kin,  am m o  murakkab so‘zlarni 
faol  nutqda  n o to ‘g‘ri  talaffuz  qilishadi.
Efferent motor afaziya.  Efferent m otor afaziyada nutqning kinetik 
tarkibi  (ya’ni  harakat  qismi)  buziladi.  B em or  bir  so‘zdan  ikkinchi 
so‘zga o ‘ta olmay,  chaynalib gapiradi.  SogMom odam gapirayotganda, 
dastlabki  so‘zlar  nutq  uchun  javob  beruvchi  miya  strukturalari 
tom onidan  torm ozlanib,  keyingi  so‘zlarga  yo‘l  ochib  beriladi  va 
ravon gapirishga imkon yaratiladi.  D em ak, efferent m otor afaziyada 
birinchi  artikulyator  harakatdan  ikkinchisiga  o ‘tish  buziladi  va  bu 
bem or  nutqida  perseveratsiyalar  paydo  boMadi.
Efferent  afaziyada  ekspressiv  nutqning  barcha  turi  va  shakli 
buziladi:  monolog, dialog,  avtomatlashgan va hokazo.  K o‘proq ongli 
ravishda gapirish, ya’ni boshqa birovning ko‘rsatmasi bo‘yicha gapirish 
o ‘zgarsa,  beixtiyoriy  so'zlash  esa  kam   buziladi.  Bem or  1  dan  10 
gacha bemalol sanashi mumkin,  lekin  10 dan  1  gacha sanay olmaydi. 
Faol  nutqda  ham ,  takroriy  nutqda  ham   bir  bo'gMndan  ikkinchi 
bo'gMnga  yoki  so‘zdan  so‘zga  bem alol  o ‘tishning  qiyinligi,  ya’ni 
nutq perseveratsiyalari efferent m otor afaziyaning asosiy klinik belgi- 
laridandir.
Afaziyaning  bu  turida  bem or  b a ’zi  tovushlarni  va  b o ‘g ‘inli 
so'zlarni  to ‘g‘ri  talaffuz  qilishi  m um kin,  lekin  ularni  qo'shib  so‘z 
yasay olmaydi.  Yengil  holatlarda esa bir nechta so‘zlardan jum lalar 
tuzish  qiyin  boMadi.  H attoki,  o ‘ta  yengil  kechuvchi  efferent  m otor 
afaziyalarda  ham   bem or  qiyin  artikulator  tuzilishga  ega  boMgan 
so‘zlami, jum lalam i ayta olmaydi (masalan, tez aytishlami).  Shuning 
uchun  ham  agrammatizm  ko‘p  kuzatiladi.
M a’lumki,  Brok markazi miyaning chakka sohasi tuzilmalari bilan 
assotsiativ  yoMlar  orqali  bogMangandir.  Shuning  uchun,  efferent 
m otor  afaziyada  nutq jarayonining  inertligi  sababli  nutq  faoliyati­
ning  boshqa  turlari  ya’ni,  yozish  va  o ‘qish  ham   buziladi.
Shunday  qilib,  efferent  m otor  afaziya,  xuddi  boshqa  afaziyalar 
singari,  nutq  faoliyatining  sistem  buzilishi  bilan  kechadi  va  bunda 
kuzatiladigan asosiy kamchilik nutq kinetikasining yetishmovchiligidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---