Z ibodullayev

1П  □
  Uchlamchi assotsiativ sohalar
14-rasm.  Bosh  miya  katta  yarim  sharlari po'stlog'ida  teri-kinestetik 
(umumiy  sezgi)  analizatori joylashgan  sohalar:
  3-m aydon  —  umumiy 
sezgining  birlamchi  proyeksion  sohasi;  1-,  2-,  5 -,  7-m aydonlar  —  um um iy 
sezgining  ikkilamchi  proyeksion-assotsiativ  sohalari;  39-,  40-m aydonlar  — 
o ‘chiam chi  assotsiativ  sohalar.
um um iy  sezgi  retseptorlari  orqali  doim o  m a’lum ot  kelib  turishi 
odam ning  harakat  faoliyatini,  dem ak,  yashash  tarzini  belgilab 
beradi.  Masalan, og‘riq va harorat sezgisi orqali issiq-sovuqni sezsak, 
m ushak-bo‘g‘im  sezgisi  harakatlarimizning  asosini  tashkil  qiladi, 
murakkab  sezgi  yordam ida  esa  ko'zim iz  yum uq  holatda b o ‘lsa-da, 
kaftimizga qo‘yilgan narsalami paypaslab nim a ekanligini ayta olamiz 
va hokazo.
M ushak,  bo‘g ‘im  va  suyaklardan  miyaga  kelib  turuvchi  doim iy 
signallar  odam   harakatining  asosini  tashkil  qiladi.  Q yoq-qo‘limiz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishlasa-da,  bu  sezgilarsiz  biz  bir  qadam   ham   yura  olm aymiz  yoki 
qoshiq  bilan  ovqatni  og‘zimizga  olib  kela  olmaymiz,  ya’ni  h arakat 
ham ,  muvozanat  ham   buziladi.  D em ak,  sezgi  a ’zolari  faqat  tashqi 
va ichki olam dan ta ’sirotlam i qabul qilib olish vazifasinigina bajarib 
qolmasdan,  balki  ijro  qilish  jarayonlarida  qatnashadigan  harakat 
a ’zolari  bilan  ham  uzviy bog‘langandir.  M asalan,  oldimizda turgan 
biror  narsani  paypaslab  sezish  va  idrok  qilish  uchun  q o ‘lim izni 
ch o ‘zamiz va barm oqlarim izni  harakatga keltiramiz.  Bu yerda h am  
yuzaki,  ham  chuqur,  ham   murakkab  sezgilar  va  harakat  funk- 
siyasining mujassamlashganini ko'ramiz.
Sog‘lom  odam larda  barcha  sezgi  analizatorlari  deyarli  bir  xil 
rivojlangan. Hayvonlarda esa unday emas.  Delfinlarda eshituv (tovush), 
kalam ushlarda  hid  bilish,  burgutlarda  ko'rish  analizatori  kuchli 
rivojlangan.  M aymunlarda ham  ko'ruv analizatori yaxshi rivojlangan 
va bu analizatorlarning miyadagi markazi ham  shunga yarasha katta 
sohani  egallaydi.  M asalan,  odam n ing   bosh  m iya  p o ‘stlo g ‘ida 
joylashgan ko'ruv markazlari, maymunlamikiga qaraganda kichikroq.
Sezgi  a ’zolari  bizning  tashqi  m uhitga  moslashib  borishim izda 
katta ahamiyatga ega. Moslashuv, ya’ni adaptatsiya deb, sezgi a ’zolari 
sezgirligining tashqi ta ’sirotlar ostida o ‘zgarib borishiga aytiladi.  Q o‘z- 
g ‘atuvchilar  doim iy  ta ’sir  qilib  turaversa,  sezish  kam ayib  yoki 
yo‘qolib  boradi.  M asalan,  teriga  ta ’sir  qilayotgan  narsaning  og‘riq 
berishi  biroz  o ‘tib  susayib  qoladi,  yom on  hid  kelayotgan  joyda 
turib  qolsangiz,  birozdan  keyin  shu  hidga  ko‘nikib  qolasiz  yoki 
ovqatning  tuzini  hadeb  ko'raversangiz,  uning  sho ‘r  yoki  s h o ‘r 
emasligini bilolmasdan qolasiz.  Shuningdek,  qorong'i xonadan bir- 
dan yorug‘  xonaga  yoki  aksincha  yorug1  xonadan  qorong'i  xonaga 
chiqqanda,  aw aliga ko'zim iz ko‘nikmay turadi,  keyin esa sekin-asta 
moslashib  oladi.
3.3.  Sezgi  va  idrokning  buzilishi
Sezgi  buzilishlari  xilm a-xil  b o ‘ladi.  Sezgi  analizatorlarining 
periferik qismidan tortib, to po‘stloqdagi markaziy qismigacha bo‘lgan 
har  qanday  sohasining  zararlanishi  sezgi  buzilishi  bilan  kechadi. 
Teri  sezuvchanligining  har xil  o ‘zgarishlari  asab  kasalliklarida ju d a 
ko‘p  kuzatiladi.  Teri  sezuvchanligining  (og‘riq,  harorat  va  taktil) 
pasayishiga gipesteziya,  kuchayishiga giperesteziya, yo‘qolishiga esa 
anesteziya deb ataladi.  H arorat sezgisining yo‘qolishi bilan kechuvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kasalliklarda,  masalan,  siringomiyeliyada  bemorning  terisi  qattiq 
kuysa  ham  og'riqni  sezmaydi.  Taktil  sezgi  (tanani  yengil  silaganda 
paydo bo‘ladigan sezgi) og‘riq va harorat sezgisiga qaraganda kamroq 
buziladi. Tana sezuvchanligi kuchayishining keskin turlarida bemorning 
badaniga arzimagan narsa bilan tegilsa ham kuchli og‘riq paydo boMadi. 
Bunga giperpatiya  deyiladi.  G iperpatiyada ta ’sir  etilgan  joydan 
boshqa joylarda ham  og‘riq kuzatiladi va biroz vaqt saqlanib turadi.
G iperesteziya psixologiyada  kengroq  m a’no  kasb  etuvchi  ata- 
madir.Giperesteziyatashqi qo‘zg‘alishlarni qabul qilishning m e’yor- 
dan  oshib  ketishidir.  Bunday  bem orlar yorugMikka  qaray  olmaydi, 
arzimagan yorugMik ham  ularning  ko‘zini  qamashtiradi.  Boshqalar 
uchun  oddiy boMgan tovushlar ularning  qulogMga jaranglab  kiradi, 
hattoki  eshikning gMchirlagan tovushi,  oqib  turgan  suvning  tovushi 
ham   bem orlar  uchun  o ‘ta  yoqimsiz  tuyuladi.  Ularning  ba’zilarida 
bu  tovushlardan  qattiq  bosh  og‘rigM  kuzatiladi.  Birovning  qoMi 
to ‘satdan  ularning  tanasiga  tegib  ketsa  ham  g‘ashiga  tegadi.  H atto 
o ‘z egnidagi kiyimlari ham  tanasini ta ’sirlantirib turadi.  Oddiy hidlar 
ham   o ‘ta  o'tkirdek  tuyuladi.  Bunday  buzilishlar  nevrozning  ba’zi 
turlari, isteriya va psixozlar uchun xosdir. Uzoq davom etuvchi somatik. 
kasalliklar  ham   giperesteziyalarga  sababchi  boMadi.  Bolalarda  gi- 
peresteziyalar ortiqcha yigMoqilik bilan ham  kechadi.
Psixogen gipesteziyalar  giperesteziyalardan farqli oMaroq,  tashqi 
ta ’sirlarni qabul qilishning pasayishi bilan kechadi. Atrof-muhitdagi 
tovushlaming jarangdorligini bem or anglamaydi,  hamma narsa qo- 
rongM tumandagidek ko‘rinadi. Boshqa birovlaming ovozidajarangdorlik 
va joziba yo‘qdek tuyuladi.
Senestopatiyalarda esa bemor go‘yoki badanning turli sohalaridan 
va ichki a’zolardan kelayotgan noxush sezgilami his qiladi.  Bu sezgilar 
xuddi kuydiruvchi,  bosuvchi,  siquvchi va guldirovchi xususiyatlarga 
ega boMadi.  Poliyesteziyalarda tananing bitta joyi ta ’sirlantirilganda, 
go‘yoki  uning  ko‘p  joylari  ta ’sirlantirilgandek  tuyuladi.  Biror-bir 
tashqi ta ’sirning  boshqa  bir ta ’sir  kabi  qabul  qilinishiga  dizesteziya 
deb  ataladi.  M asalan,  bem or issiq ta ’sirini  sovuqdek,  sovuqni issiq- 
dek qabul  qiladi.
Tananing  yarm ida  sezgining  yo‘qolishiga  gemianesteziya,  bitta 
oyoq yoki qoMda yo'qolsa monoanesteziya deyiladi.  Og‘riq sezgisining 
yo‘qolishiga,  analgeziya,  harorat  sezgisining  yo‘qolishiga  termo-