Óz betinshe jumisi

Ájiniyaz atindaǵı NMPI diń Ellikqala fakultetiniń Mektepke shekemgi talim bagdarınıń 2-d kurs studenti Turdibaeva Juldizdiń <> paninen

ÓZ BETINSHE JUMISI

NÓKIS-2021

D. B Elkoninniń tálim teoriyası psixikalıq rawajlanıw

nızamlıqları.
Jobası:

1. 
   Kirisiw.
   
2. 
   Elkoninniń ómiri hám dóretiwshiligi.
   
3. 
   Elkoninniń rawajlanıw psixologiyası.
   
4. 
   Balalar hám oyin psixologiyası.
   
5. 
   Juwmaqlaw.
   

Danil Borisovich Elkonin (1904-1984) sovet psixologı balalar hám tárbiya psixologiyasinda ózine mas jónelis iyesi. Elkonin Poltava qalasinda dunyaǵa kelgen. Poltava gimnaziyasinda hám Leningrad pedagogika institutinda bilim alǵan. Ol 1929-jildan berli ózi oqıǵan institutta islegen, ol jerde balalar oyininda birqansha qiyinshiliqlar bolǵan. 1937-jildan baslap ol Leningrad mektepleriniń birinde baslawish mektep oqitiwshisi bolip isledi. Pedagogika institutinda sabaq berdi hám uzaq arqa xaliqlari ushın oris tilinde sabaqliqlar jaratti. 1940-jilda ol mektep oqiwshilariniń sóylewin rawajlandiriw boyinsha dissertatsiyasin jaqlap shiqtı. Elkonin balalar psixologiyasindaǵı tájiriybelerin L. S. Vyogotskiydiń usinisları menen birgelikte alip barǵan.

Elkoninniń “Balalar psixologiyası” atlı qollanbası bala psixologiyası hám usilları, tuwılıwdan baslap jeti jasqa shekemgi bolgan aqılıy rawajlanıw basqıshları kórip shıǵılǵan. Bul qollanbası 1960-jilda baspadan shıqqan. Shaxs-bala emes balki bala-ulkenlerdin oz-ara munasibeti rawajlanadi. Men balalar psixologiyasinan iqtibos keltiremen. “Ǵaresizlik rawajlaniwdin harbir jana basqishi ulkenlerdin azat boliw sol dawirde bala ham ulkenler jamiyet penen birgelikte sawbetininjana orninin payda boliwi. Ǵaresizlikke moyillik ham ulkenler menen sawbet qiliw olar menen birge jasaw zaruriyati ortasindagi munasibetler bala shaxsiyatinin rawajlaniwina tiykar bolganishki qarama-qarsiliqlardin biridir”. Bul Elkonindi hardayimtueridan-tuwri duzilmegen tekstlerdi tusiniwge jardem beredi. Maselen biz rolli oyinlarda balalar ulkenler ortasindagi munasibetti modellestiriw haqqinda aytqanimizda heshqanday jagdayda biz bul munasibetlerdi nusqalaw yaki olarga eliklewdi nazerde tutpaymiz. Modellestiriw-bul ulken jastagi jagdaylardi ajiratiw aldinga suriw ham ajiratip korsetiw hamde bul jagdaylardi waqiyalarga aylantiriw.
Obiekt-oyinshiq payda boliwi yaki hareketti soz benen almastiriw haqqinda gap ketkende bul tek bir-biriniń ornin basiw emes balki hareketler mazmunin tupten ozgertiwge baylanisli. “Bir kisi erkek bolǵanǵa shekem adam hám ol erkek bolǵanı kibi ol boliwdan toqtadı”. Bul jerde mánisi sonda tek rawajlanıw shakillanish aslida insaniy ómir tárizi. Balaniń rawajlaniwi jariqliq hám jetiklik payda bolǵan dáwirden baslap, onı jámiyet aǵzası sıpatında, oniń psixikalıq rawajlanıw barısı gódekte xos bolǵan ańdı ańlı ráwishte keltirip shıǵarıw, úlken jaslı adamnıń aqil-idrokin ańlı keltirip shıǵarıw sholkemlestiriledi. Bala psixologiyasınıń orayliq muommasi balaniń ruxiy rawajlaniwin hareketlendiriwshi kúshlerdiń muommasi esaplanadi. Elkonin balalar psixologiyasi qollanbasin jaratqanda bilay deydi. “Eger bul kitabim balalar psixologiyasin oqitiw sipatin jaqsilawga xizmet qilsa men oz waziypamdi orinladim dep esaplayman”. Aqiliy rawajlaniwdin hareketlentiriwshi kushler haqqinda bir neshe teoriyalar bar. Olardan biri rawajlaniw teoriyasi. Bul teoriyaniń manisi-bul daslepki birlemshi uruǵshilikda duzilgen mertilangan konlar tarepinen aldinnan belgilep qoyilganligi tusiniledi. Bul xususiyatlardin aste-aqirin rawajlaniwi esaplanadi. Rawajlaniw dawirleri islep shigiw malim ruxiy jarayanlar ham xuxusiyatlardin payda boliwi rawajlaniw barisinda olar erisetugin dareje-bulardin barshesi miyras qilip alingan. Formamizm teoriyasi osiwdin barshe aqiliy rawajlaniwi barliq xususiyatlardin mugdariy ozgeriwine alip keledi ham sol menen jana paziyletlerdin payda boliwi kibi rawajlaniwdi joq etedi. Ekinshi teoriya rawajlaniw teoriyasina qaraganda, tuwiliw teoriyasina qaraganda, bala tuwiliw gezinde “taza taxta”-Tabula Rasa ham ondagi sirtqi sharayatlar tasiri astinda insanga xos bolgan barshe aqiliy paziyletler payda boladi. Birinshi qarawda bul eki teoriya tusinikleri qarama-qarsi korinedi, sebebi irsiyatda aqiliy rawajlaniwdin hareketlentiriwshi kushlerin qidirip atir ham ekinshisi sirtqi ortaliqta. Biraq olardiń bala haqqindagi qaraslarinda olar juda uqsas sebebi ekewide passiv bolmagan obiekt dep esaplangan. Sonday qilip balalar jinayati sebeplerin analiz qilgannan son bala jinayiy isler astinda tuwilganligi ham ekinshi teoriya tarepdarlari ekologik printsipektorlardin barligin anlatadi. Jinayatshinin tagdirinde osip atirgan bala aldinnan tayarlangan. Eger birinshi teoriya dominant klaslar barligin ham olardin jamiyettegi maxsus iradasi bar bolsa ekinshi-ortadagi maxsus sharayatlardi aqlagan bolsa. Bul teoriyalardin har birinin bir tarepleme ekenligin alip taslaw ushin hareket eki omildin eki omilini ozgertiw teoriyasinda nemis psixologi payda etildi. Bul teoriyaga kore aqiliy rawajlaniw jarayani irsiyat ham orta oz ara tasirde belgilenedi. Bunday jagdayda irsiyat hal qiliwshi rolge iye ham atirap-ortaliq tek ruwxiy jihatdan aldinnan belgilengen xususiyatlardi amelge asiratugin shartlerdin roli. Basqa qate teoriyalardin tiykargi qagiydasinin bir teoriyadagi ulaniw albette kobirek narsege alip kele almaydi. Tuwri tusiniw balanin aqiliy rawajlaniw jarayanina baylanisli. Elkonin balanin ozine mas insaniy qabiletlerin rawajlandiriw ushin tiykar sipatinda uliwma insan iskerligi ozlestiriw qiyinshiliqlarin uyrenip shiqti. Elkonin tek formulani tan aldi “Jamiyettegi bala” bala tuwilgan waqtinan baslap ijtimoiy mavjudot ekenligin aytip otedi. Balanin aqiliy rawajlaniwi eki turdegi munasibetler diziminde payda boladi. Bala jamiyet tiykari ijtimoiy ulkenler menen hareket qiliwdin ijtimoiy rawajlanganusillarsin tashabbusi omir manileri ham normalardin timsali. Har bir psixologik jas bir-biri menen quramali munasibetlerde bolgan korsetkishler menen tavsiflanadi. Rawajlaniw-balanin ijtimoiy sharayatindagi haqiyqiy orni olarga bolgan munasibeti ham olardagi iskerlik xarakteri sipatinda belgilenedi. Muayyan ijtimoiy waqittagi balanin omiri bekkem baylanisli ham malim bir jasqa mas bayramlar onin ekinshi tiykargi bolegin payda etiwshi bala. Elkonin psixologik jasti aniqlaw miyzani sipatinda jetekshi iskerlik tusinigiden paydalangan.
Jetekshi iskerlik-bul balaga en kop waqit sariplaytugin iskerlik emes. Bul rawjlaniw uzaq joldi basip otedi ham tugagan shaklda darhal payda boladi. Bul aqiliy rawajlaniw ushin ahmiyeti jihatidan tiykargi iskerlik. Jetekshi iskerlik formasinda onin ishinde basqa jana iskerlikturleri payda boladi ham parqlanadi. Jetekshi iskerlikte tiykargi psixik jarayanlar payda boladi yaki qayta tiklenedi. Rawajlaniwdin malim dawirinde bala shaxsinda guzetilgen ozgerisler jetekshi iskerlikke baylanisli. Elkonin balaliqtagi psixologik jas izbe-izligin tomendegishe bolip korsetedi.
Neontal krizis;
Godeklik(2 ay-1jil) ulkenler menen tuwridan-tuwri sawbetlesiw;
Bir jilliq krizis;
Erte jas (1-3 jas) qural subiekt iskerligi;
Úsh jilliq krizis;
Mektepke shekemgi jastagi(3-7 jas)- rolli oyin;
Jeti jilliq krizis;
Kishi mektep jasi (8-12jas) talim iskerligi;
Krizis 11-12 jas;
Óspirimlik (11-15 jas) qatarlari menen jaqin ham shaxsiy iskerlik;
Krizis 15 jasta.
Bir jetekshi iskerlik basqasina otkende ( maselen mektepke shekemgi jastagi oyin iskerligi basqa jetekshi iskerlik menen almastirilganda baslawish mektep jasina mas bolgan talim). Mazmunga kore munasibetler krizisleri(3 jas ham 11 jas) ham dunyaqaras krizisleri(1 jas ham 7 jas) pariqlanadi. Har bir insan hareketin eki tarepke eki bolimge boliw mumkin- indikativ ham ijra etiwshi. Orientatsiya basqishin orinlawdan aldin iskerliktin eki tarepin ajiratiw mumkin-mativatsion ham operatsion; olar bir tegis rawajlanbaydiham har bir jas dawirinde iskerliktin malim bir tarepinin rawajlaniw tezligi ozgeredi.
Elkonin barshe balaliq jasin eki turge boledi. Birinshi turdegi jasta balada tiykarinan qandaydir iskerliktin ijtimoiy ham mativatsion tarepi rawajlanadi; insan hareketlerinin munasibetleri motivleri ham manileri diziminde balanin jonelisi rawajlanadi. Ekinshi turinde mektep jasi erte ospirimlik bala alleqashan bul iskerliktin operatsion tarepin rawajlandiradi. Juwmaqlap aytqanda Elkonin bala psixologiyasin kennen uyrenip shigip balalardin jamiyettegi roli onin aqiliy rawajlaniwi tuwiliwdan er jetkenge shekemgi jas dawirlerge bolip korsetti. Balanin aqiliy rawajlaniwin eki turge boliw bul bala psixologiyasin aqiliy rawajlaniwinda ulken ahmiyetke iye ekenligin dalillep korsetti. Balalar psixologiyasi kitabinda bala psixologiyasinin predmeti usillari tuwiliwdan baslap jeti jasqa shekemgi bolgan aqiliy rawajlaniwi haqqinda soz etilgen. Sovet psixologi bolgan D. B. Elkonin bul qollanbasi biz keleshek awlad ushin balani uyreniwde onin psixikaliq ham aqiliy rawajlaniwin biliwimizde jetekshi orindi iyeleydi.

Paydalanilǵan ádebiyatlar.

1. 
   “Boshlanǵich sinf óquvchilarining óquv faoliyati psixologiyasi masalalari” D. B. Elkonin, V. V. Davydov 1962-yil.
   
2. 
   “Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi” A. P. Zaporojets, D. B. Elkonin 1964-yil.
   
3. 
   “Umumiy psixologiya” Xaydarov F. I. Xalilova N. I, TDPU 2010-yil.
   
4. 
   www.pedagog.uz
   
5. 
   www.ziyonet.uz