Oybekning «Navoiy» romani

Alisher Navaiy ijodi - bahasız bulaq

R E J E:

1. Ullı túp babaımız A. Navaiydıń turmısı hám ijodi
2. A. Navaiy xazratlarining xalqımız ruwxıy turmısında tutqan ornı.
3. Eski ádebiyatında A. Navaiydıń tutqan ornı
4. “Xamsa” dástanınıń jaratılıwı hám Xamsashılıq dástúrleri.
Ózbek ádebiyatınıń quyashı, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilimizdi kámalǵa jetkenge jetkezgen Ámir Qaǵıydaiddin Alisher binni G'iyosiddin Navaiyy 1441-jıl 9 -fevralda Hirot qalasında Temuriylar shańaraqı ámirlerinen bo'gan G'iyosiddin Kishkene shańaraǵında tuwılıw taptı. 1445-jıldan baslap mektepke baradı. Ol kelesi patshah Husayn Boyqaro menen birge o'qidi.
1447-1449 jıllarda Alisher shańaraǵı Irakdıń Ot qalasında jasaydı. Jas Alisher Taftda ullı tariyxchi-alım Húrmetiddin Ali Yazdiy menen uchrashdi. 1449 -jılda taǵı Hirotga qaytıp keledi. 1452-1457 jıllarda ákesi G'iyosiddin Kishkene patshah Abulqosim Bobur sarayında xızmet etedi, onı patshah Kók shópvor qalasına hákim etip jiberedi. Alisher patshah Abulqosim Bobur qáwenderliginde Mashhadda oqıwdı dawam ettirdi.
1457-jılda Abulqosim Bobur opat etdi, Abu Baxıtlı Mırza Hirot Taxstini iyeledi. 1459 -1469 jılları Alisher Navaiy Samarqandda yashadı, oǵan Samarqand hákimi Ahmad Hojibek, ataqlı olm Fazullx Abulays jetekshilik etdi.
1469 -jıl basında hirot taxtini Husayn Boyqaro iyeledi jáne onıń shaqırig'iga qaray Navaiy 1469 jıl aprel ayında Hirotga qayttı, patshah oǵan muhrdorlik lawazımın tapsırdı.
1472-jılda Navaiy ministr etip tayınlandi.
1476 -jılda Navaiy ministrlikten jumıstan bosawǵa ruxsat berdi. Endi ol mámleketlik jumıslarınan azmaz jıraq boldı hám jigerli túrde kórkem dóretiwshilik menen shuǵıllandı. 1483-1485 jıllarda Navaiy 5 dástandı óz ishine alǵan (“Tańlanıwul abror” 1483-jıl, “Farxod hám Shıyrın” 1484-jıl, “Layli hám Majnun” 1484- jıl, “Sabbayi Kóshpeli” 1485-jıl, “Saddi Iskandariy” 1485-jıl.) “Xamsa” shıǵarmasın jarattı. 1487-jılda Husayn Boyqaro Alisher Navaiynı Astrobod qalasına hákim etip tayanlandi hám 2-jıl Astrobodda xızmet etdi. 1492-jılda Abdurahmon Jomiy opat etdi. 1488-1501-jıllarda Alisher Navaiy tómendegi dóretpelerin jarattı.
1. “Tariyxı muluki Ajam” - 1488-jıl
2. “Jaǵdayı Sayyid Hasan Ardasher” - 1490 jıl
3. “Qollanbası mashqala” - 1491 jıl
4. “Kúsh-quwatis un-nafois” - 1491-1493 jıl
5. “Xamsat ul-mutahayyirin” - 1492-1494 jıl
6. “munshaot” - 1492 jıl
7. “kriterya ul-avzon” - 1492 jıl
8. “Jaǵdayı alp Muhammad” - 1496 jıl
9. “Nasoim ul-muhabbat” - 1496 jıl
10. “Japıraqtıń tógiliwiiyy ul bilim” toplamı - 1491-1498 jıl
11. “Toplamı Pániy” - 1491-1498 jıl
12. “Tilut tayr” - 1498-1499 jıl
13. “Talqılawt ul-sózlikayn” - 1498 1499 jıl
14. “Mahbub ul-qulub” - 1500 jıl
Bulardan tısqarı Alisher Navaiy tómendegi diniy - etikalıq dóretpelerin de jazǵan :
1. “Poeziya ul-jawhar” - 1485 jıl
2. “Tariyxı payǵambarlar hám hukamo” - 1488 jıl
3. “Siroj ul-muslimin” - 1488 jıl
4. “Arbain”
1501-jıl 3-yanvarda Alisher Navaiy opat etdi. Husayn Boyqaro buyrıǵına kóre pútkil mámlekette motam daǵaza etildi. Kóplegen shayırlar Navaiy opatı munasábeti menen joqlaw qosıǵılar, tariyxler jarattılar. Suw ayırǵıshe Navaiy atında : Respublika xalıq kitapxanası, Navaiy wálayatı, Ózbekstan ádebiyat muzeyi, respublika milliy bog'I, Ózbekstan Respublikası mámleket sıylıqı, Samarqand Mámleket universiteti, Respublika opera hám balet úlken teatri.
Navaiy haqqında jaratılgn zárúrli shıǵarmalar :
Oybek “Navaiy” romanı
Oybek “Guli hám Navaiy” dástanı
Oybek “Alisherdiń jasligi” qıssası
Uyqas hám Ízzep Sultan “Alisher Navaiy” drammasi
Uyqas hám Ízzep Sultan “Alisher Navaiy” filmi
L. Bat “Turmıs bostani”
B. Boyqobilov “Gózzallıqlı karvon” Qosıqiy romanı hám basqalar.
Navaiydıń ko'pina shıǵarmaarida áke onasini razı etken perzent tımsalın kórsetken. Farxod, Majnun, Layli, Miyir, Suxayl sıyaqlılar usılar gápidandur. Mısalı, Farxod xoqon usınıs etken shaqlıqnii biykarlap, atasın minnetdar etedi. Grekistonda aydarhanı óltirip, ǵáziyneni tapqannan keyin, onı atasına usınıs etedi. Onıń bul jumısından hámme kewilli boladı. Áke onada bolsa perzent ximmatidan qaniqish hám maqtanısh sezimi payda boladı.
Íshqı majnuni sayılǵa aylantırǵan bolsada, lekin ol áke ana aldındaǵı minnetin unutpaǵan edi. Ol áke ana razılıǵı ushın Sortfalning qızına úyleniwge, olardıń shodligi dep makkaga barıwǵa májbúr etedi. Layli bolsa Majnunni qanshellilik sevmasin, áke onasini razı qılıw ushın Ibn Sálemge Turmısqa chiqichga ko'nadi.
Birinshiden perzent tek ǵana áke ana sebepli dúnyaǵa kelgenin unutpasligi kerek.
Ekinshiden perzent áke onasining qanday muomila qilsa, waqıtı ol da óz perzentinen sonday munasábet kóredi.
Úshinshiden perzent ushın áke onadan jaqın kisi joq, sebebi olar óz perzenti ushın jonini beriwge da tayın
Bul farzni Navaiy da aytıp otedi. atap aytqanda shayırdıń “Sabbai Kóshpeli” dástanındaǵı 5-xiroyatda atap ótiwishe miyir hám Suxaylni ákeleri sonshalıq súyiwar edki, perzentlerin bandi etken jabirdan tán -tartmay olardı azat etiw ushın baradılar. Eger olar da jobir tárepinen tutqın alınsalarda, lekin kóp ótpey mehirni donoligi hám Suxaylining qaharmanlıǵı sebepli azat boladılar. Jaslar bir-birine jetiwediler. Óz balalarınan razı bolǵan shaq taj taxtini Suxayliga tapsıradı. Bunıń menen Alisher Navaiy aytajaqki áke ana razılıǵı hár qanday balanı daf etip perzentin álbette maqsetine jetkeredi.
Kelmadi
Keshe kelgumdur depon, ul sarvi gulro' kelmadi,
Kózlerimga keshe tań otguncha uyqı kelmadi

Laxza - laxza shıqtımu chekedim jolında intizor,

Keldi jan awızımg'avu ul tenteki badxo' kelmadi
Orazidek oydin erkonda er etti abaylaw
Ro'zgorimdek da o'lg'onda qaranǵi kelmadi
Ul kútim hajridinkim jıladım sayılvor
Gey birew barmu kim anga kórgende kulgu kelmadi
Kózleringdin neshe suw kelgay dep o'lturmang meni
Kim barı qan erdi kelgen bir keshe suw kelmadi
Izleniwshii sadıq tabılmaytuǵın bolmasa kim qoydı qádem,
Yo'lg'akim aldın qádem mashuqa o'tro' kelmadi.
Ey Navaiy sharap birla quwanıshlı et ko'nglin úyin
Ne ushınkim sharap kelgen uyge qayǵı kelmadi
Alisher Navaiy áke onasining perzent aldındaǵı, perzenttiń áke ana aldındaǵı minneti haqqında ájayıp sózler aytqan.
Áke onaning perzent aldındaǵı perzentke jaqsı at qoyıw bolıp tabıladı. Keyininen ilmu-ádep úyretiw kerek. Shayır balanıń minneti haqqında toqtalıp, onıń wazıypası áke onani húrmet qılıwdı.
Alisher Navaiy payǵambarımızdıń pikirlerin rawajlantirar eken, otani ayǵa, onani bolsa odan da joqarıka kóterip quyashqa teńlestirdi.
Navaiy perzentke qarata :
“eki dúnyanıń obod bolıwdı qáleseń, sol eki adamdıń razılıǵın al, kim áke onasini razı qilsa, onı ollox taolo hm omirin zıyada etedi”
Kuyip chirog'in jaǵıwdı úyrenedim Navaiydan,
Kiprikka jas undirmoqni úyrenedim Navaiydan
Ómir bolkin sipkarmokni úyrenedim Navaiydan
Aq qorani ajıratıwdı úyrenedim Navaiydan
Ulus ushın qayǵılanıwdı úyrenedim Navaiydan
Tap juldız sıyaqlı ǵázzeller porlagay toplamında
Álem álem hinji jıynalmish bes dástanında
Bul sóz gavxarin xalıq asramoqda jonida
Bir qádem taslar Alisher dáwirimiz karvonida
Nurli ızlar qaldırmoqni úyrenedim Navaiydan
Jáhán múlki sulıwlıqtı naǵıs ayladi áwladqa
Etdi tuxfa ádalattı majnun ila farxodga
Qálemin etdi qılısh yodgor sıyaqlı jálladqa
Jo'r boldı dil japa shekken xalqim shetn ruwxıy azap qattı dawısqa
Insan ko'nglin kóteriwdi úyrenedim Navaiydan
Gózzallıqtı tımsalimu Shıyrın, Laylo, Ráhátli.
Bul fazıla maxbubalar qurdasmız bolıp tabıladı sol dem
Bes júz yilkim asıp keler ásirlerden “Assalam”
Zofodorlar batır qızlar sizge saklar extirom
Ishqda ushırasıwu ayralıqtı úyrenedim Navaiydan
Qálemimdi Yo'nib bergen Alisherden qarızım bar
Óz erkimga qoyıp bergen Alisherden qarızım bar
Ǵázzellerim qurib bergen Alisherden qarızım bar
Ǵáziynesin bolıp bergen Alisherden qarızım bar
Qosıq bayraqtı kóteriwdi úyrenedim Navaiydan.
Ullı shayır hám oyshıl, úlken kórkem óner ǵayratkeri Alisher Navaiy óz áwladlarına hám jáhán xalıqlarına kútá úlken kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám ilimiy miyraslar qaldırǵan. Qansha davru-davronlar ótken bolıwına qaramay, ol jazǵan dóretpeler menen biziń dáwirmiz ılım izleniwshileriniń de dillarini poeziya jawharları ila jaqtılandırǵan etip kelip atır. 50-jıldan beri onıń dóretpeleri ruwxıy páklik pikiriy jetiklik hám kórkem joqarılıqtıń ullı kriteryası retinde hár bir ózbek shańaraqına kirip kelip atır hám kisiler kewilinden tereń jay alıp atır. Navaiy jaratqan bebaxo kórkem eń jaqsı ǵáziyneler joqarı kórkem óner úlgisi retinde tazadan jańa áwladlarǵa ruwxıylıq hám bilim nurların tarataveradi.
Ádebiyat sonday ájayıp fan bolıp tabıladı
Kámallıqqa jetekler barlıq insandı
Mınawy bárkámal perzentler ko'p bolıp tabıladı
Keleshegin kórer Ózbekstanni…
“Deyin”
Qası yosinmi deyin, kózi qarosinmu deyin,
Ko'ngluma hár birewiniń japsaq-ol balosinmu deyin?!
Kózi qahrinmu deyin, Kipriki zahrinmu deyin,
Bul qayǵı arasında júzi safosinmu deyin?
Ishqi dardinmi deyin, hajri nabardinmi deyin,
Bul qattı dártler arasında vasli davosinmi deyin?
Zulfi dominmi deyin, la'li sózinmu deyin,
Birewiniń qaydi, taǵı birinn adosinmi deyin?
Tań qalarlıq holinmi deyin, qaddi nálinmu deyin,
Moviy ko'nglak uzra gulrangi qabosinmu deyin,
Charx ranjinmi deyin, dahr shikanjimu deyin
Janıma hár birewiniń javru-japasinmu deyin?
Ey Navaiy dema qas-ol kóziniń vasfini et,
Qası yosinmu deyin, kózi qarosinmu deyin?

“On sakiz mıń álem oshubi eger basındadur”

On saki mıń álem oshubi eger basındadur
Ne ájep, chun sarvinozim on sakiz jasindadur
Desa bo'lg'aykim taǵı, on sakiz jıl husni bar,
On sakiz jasında muncha pitnekim basındadur,
On sakiz jıl dema, júz seksen jıl o'lsa, uldurur,
Shıray shohi, ul bálelerkim kózu qasındadur
Tańlanıw etmon husnu naǵısidaki hár tańlanıwki bar,
Barshası Ezid taolo sun zergerindadur.
Tán anga gúmis-ol, ichnda tas muzmar ko'nglidin,
Aqlg'a júz tańlanıw ul aynıń ichu tamaqtasındadur
May ketur, ey mug'ki, júz tańlanıw arasında qolmish Masih,
Bul'ajablarkim, bul eski dayr xuffoshindadur
Tap Navaiy to'kti ul ay ayralıqidin bahri ashk
Hár qashan boqsang, quyash hákisi aning jasindadur

“Bo'ldum sanga”

Ko'rgali husnungni zoru giriptar bolǵan boldım sanga
Ne baloliq kún edikim, oshno bo'ldum sanga
Hár neshe dedimki, kún kundin uzay sendin ko'ngul
vahki, kún kundin batarrak giriptar bolǵan bo'ldum sanga
Men qashan dedim, wapa qilg'il manga - zulm aylading
Sen qashan dediń, qurban bo'lg'il manga - boldım sanga
Qaysı peri paykarg'a dersen, delbe boldıń bul sapa,
Ey peri paykar, ne qilsang, et manga, bo'ldum sanga
Ey ko'ngul, tarki násiyxat ayladim, ovora bol
Júz bále yetmaski, men da bir bále bo'ldum sanga
Jomi jam brla Qıdır suyi násipimdur mudamı
Sharap quyıwshıo, tap tarki joh aylab tilenshi bo'ldum sanga
Qayǵı shańidin sortoe tapmadim ushshaq arasında,
Tap Navaiy sıyaqlı tutqın-ol benavo bo'ldum sanga.
Navaiy óz salaflarning joqarı artistligini sharapatlılaydı, olardın kórkem ádebiyatqa baylanıslı tájiriybelerinen tálim alǵanlıǵın tán alıw etedi. Dástanlardıń muqqadima bóleginde ustazlarına baǵıshlap arnawlı baplar jazıp, olardı ullılaydı. Juwapkershilikli bul ishda olarǵa ruhan súyenedi hám “Joldasa bul jolda Qaǵıydaiy jolım, qoldasa Xisrav bila Jpmiy qolım” - dep jardem tileydi. Biraq Navaiy aldınǵı xamsanavislarni tákirarlamaydi yamasa olarǵa soqır ko'rona eliklew etpeydi. Óz aldına jańa, ayriqsha “Xamsa” jaratıw wazıypasın qóyadı. Bunı avtor “Xamsa” dıń ornında ashıq oydin aytıp otedi. atap aytqanda ol “Farxod hám Shıyrın” dástanı kirisiwinde sonday jazadı “Ani poeziya etki, taza bo'lg'ay, Ulusqa meyil beandoza bo'lg'ay. Joq ersa poeziya qilg'onni xaloyiq Mukkarar aylamak sendin ne ılayıq?” bul qosıqtıń bir qatarıları arqalı Navaiy “Xamsa ” jazıw daǵı belg'ilab alǵan óz jarıqların beyond etedi. Sonday dóretpe - dástan jazǵınki ayriqsha bolsın, oqıǵan adamlarǵa jańa, basqa dóretpelerge uqsamaytuǵınlıǵı sezilib tursın, keri jaǵdayda shıǵarması ózgeler jazǵan sıyaqlı bolsa, bunday tákirarlaw saǵan ılayıq emes.
Emes ańsat bul maydan ichra turmoq
Qaǵıydaiy pánjesig'a pánje urıw
Kerek arıslan aldında da qosıqı jangi
Eger qosıq o'lmasa, bare palangi…
Haqıyqatlıqtan da Qaǵıydaiydek poeziya qosıqı ila maydanda turmoq ańsat emes. Ol menen tartısıw ushın arıslan yamasa hesh bolmasa, jolbarıs bo'lmog'I dárkar. Navaiy arıslan menen teńlesetuǵın arıslan boldı. Ol salmaqli hám juwapkershilikli bir múddet - eki jıl (1483-1485) dawamında 51 mıń qosıqtıń bir qatarınan artıq bes dástandı jazıp tamamladı. Ol 1483-jılda “Tańlanıw ul-abror” filosofiyalıq bilimlendiriwge tiyisli dástanın, 1484 - jılda úsh shıǵarmanı “Farxod hám Shıyrın” hám de “Layli hám Majnun” ıshqı qıssaların, “Sabba'I kóshpeli” ishqiy hádiyse dástanın, 1485-jılı bolsa “Saddi Iskandariy” qaharmanlıq dástanın jarattı.