Óz betinshe jumisí

Firdavsiydin “Shaxnama”sida Zerdusht payǵambar.
Kóp ótpey, ádalatlı patsha Kay-Xosrov ormanda jalǵızlıqta erdan alıp ketildi hám aspanǵa kóterilip, quyashqa kóterildi. Jamshid taxtiga ol ózine miyrasxorı etip tayınlaǵan Lograsp (Aurvatashpa) o'tirdi. Lograsp Balxda órtqa xizmet etiw ushın ájayıp sıyınıwxonalar hám saraylar qurdirdi. “Shaxnama”da jazılıwısha, ol qısqa múddet húkimranlıq etken; taxtni onıń balası iyeledi Gustasp (vistashpa, " atlar iyesi"), ol jaǵdayda qudaylarǵa sig'inuvchilarning qaranǵilıq kúshleri ústinen jeńisi jańa tazalanǵan jaqtılıq dininiń Alla tárepinen jiberilgen buyrıqsı menen juwmaqlanadı. Zerdushtu (Zardusht, Zardusht). Firdavsiy jańa zardushtiylik isenimi balshıq jerde qanday qabıl etilgeni, balshıq jerde órtqa xizmet etiw ushın jábirleniwshigohlar qáddi retlegeni, shın ıqtıqat qarar tapqanı yadına Zerdushtda múqaddes Kishmer sárwilerin egiw haqqında gúrriń etedi.

Zerdusht payǵambar (Zardusht, Zardusht)

- zardushtiylik tiykarlawshisi
Bahadır hám Isfandiyor Qaranǵilıq kúshleri ózleriniń húkimranlıǵın máńgi joq etiw menen qorqıtatuǵın jańa ıqtıqattı joq etiwge háreket etpekteler. Olarnıń ǵayratı menen Afrasiyobning aqlıǵı Turan patshası Arjasp Gustasp Zerdushtni haydab, aldınǵı ıqtıqatına qaytıwdı talap etedi. Gustasp razı bolmaydı hám Arjasp oǵan qarsı urıs baslaydı. Biraq Turan áskeri “Shaxnama”ning ekinshi ardaqlı qaharmanı Gustaspning balası tárepinen jeńiliwge chradi. Isfandiyor (Spentodatoy), oyshıl payǵambarnıń siyqirlı qudıreti inoyati menen názerden basqa pútkil gewdesi qol qatılmas edi. Ahrimanning ǵázepi endi Isfandiyorga ǵázepin qaratadı, Gustaspning kewilinde balasına salıstırǵanda shubha oyatadı hám áke Isfandiyorni oǵada qáwipli mártliklerge jiberedi, sonda ol bul kárxanalarda halok boladı. Biraq jigit barlıq qawip-xaterlerdi jeńip ótedi, bir payıtlar Bahadır Mozandaronga júriwde etkeni sıyaqlı, jeti ret mártlershevorlik kórsetedi hám Iranǵa bastırıp kirgen hám órtqa xizmet etiw jábirleniwshigohlarini wayran etken Turan patshasın taǵı jeńiliske ushıraǵan etedi. Gustasp balası menen jarawıb, ózin Sistonda ǵárezsiz suverenli retinde saqlaǵan hám vassallik minnetin atqarmaǵan Bahadırdı shınjırband etip alıp kelse, oǵan saltanat beriwge wáde beredi. Isfandiyor atasınıń amriga boysunadı, eger kewili bunnan ǵázeplenıp, qapa boljawǵa tolıq. Bahadır sharmandali talapǵa baǵınıwdı istamaydi hám áskerlerden uzaqta jaylasqan ormanda ol menen Isfandiyor ortasında duel baslanadı. Bul urıs suwreti “Shaxnama”ning eń ataqlı epizodlaridan biri bolıp tabıladı. Bahadır hám Isfandiyor kúnden-kunga urısıp ketiwedi. Jeńis ózgeriwshen. Jaradar Bahadır tóbelikke baradı. Tilsimli qus Simurg onıń yarasining qanın sıpab, onı Shın mámleketi teńizine júrgizedi, ol erda Isfandiyorning turmısı ústinen ólimli kúshke iye bolǵan qaraǵay bar. Bahadır odan putaqtı yulib, odan kósher jasap, erteńına taǵı Isfandiyor menen duelni dawam ettiredi. Jigit jánjeldi toqtatıwshı emes, Bahadır onıń kózine kósher atip, onı óltiredi. Lekin bunıń menen Bahadır ózin ólimge mahkum etdi: Zerdusht payǵambar Isfandiyorni óltirganning ózi tez arada óliwin sıyqırlıq etdi. [13]

Rustamniń Isfandiyor menen sawashı.

Fidavsiydiń “Shaxnama” miniatyurasi
Bahadırnıń bası janında ólimdiń qara qanatlı ruxlanıwları uchadi; ol Isfandiyorning artınan tunning suwıq álemine kiriwi kerek. Irejga uqsap ol akesiniń hiylesinen o'ladi. Kobulistondagi ovda ol tereńge túsedi, onıń tubida úshleri joqarıǵa qaray semser hám nayzalar tiqilib qaladı. Bul tereńni Kobul shaxi, kúnshillikgo'y úkesi Shegadning máslahátine kóre, oǵan qulashi ushın satqınlıq menen tayarlab qoyǵan edi. Bahadırnıń ákesi Zal ǵarrı adam óltiriwshilerge qarsı urısqa baradı hám qaharman uldan ósh alıp, shańaraǵınıń óliminen qayǵı ishinde opat etedi.
Ol tereń baxıtsızlıqlı sezim menen óz qádirdanlarınıń qabri ústine motam bayraǵın ornatıp, mawasasız táǵdir jábirleniwshisi bolǵan danqlı turmıstıń kómiw qosıǵın kuylaydi. Firdavsiy qosıqı bizlerge jetkezip atırǵan ráwiyat hám atlar Iran xalqi yadında barlıq ásirler dawamında úzliksiz saqlanıp qalǵan. Iranlıqlar barlıq úlken áyyemgi imaratlardı Jamshid, Bahadır yamasa Zohakga koefficient berediler. [4]

Tús qalasındaǵı Firdavsiy mazarı

(Mashhad qasında)
Fidavsiynıń “Shaxnama” dástanı Iran xalıqlarınıń qaharmanlıq dástanı, eski dóretpe hám ádebiyatlarnıń milliy maqtanıshı: parsı - házirgi Iran hám tájik - Sovet Tadjikistan, sonıń menen birge, házirgi Afganistan daǵı Iranzabon xalıqlarnıń salmaqlı bólegi bolıp tabıladı.
“Shaxnama” shıǵarması dúnyanıń kóplegen tillerine awdarma etilgen halda keń kıtapxanlar sheńberi múlkine aylandı. Rossiyada Firdavsiy qosıqına dáslepki bar v. A. Jukovskiyning “Rustem hám Zorab” epizodini erkin maslastırıwı kiritilgen. XIX hám XX ásirler aqırında. «Shaxnama» úzindileriniń awdarmaları payda boldı. Kóp sanlı qosıqiy antologiyalar baspa etilgen Sovet dáwiri, 1934-1936 jıllarda Firdavsiy tuwılıwınıń mıń jıllıq bayramı munasábeti menen.
Jáhán tariyxı qáweterli waqıyalarǵa tolıq jaqtı dáwirlerdi biladi, Stefan Tsveyg olardı metaforaiy mániste " insaniyattıń eń gózzal saatlari" dep ataǵan. Bul dáwirlerde óz dáwirnıń eń alnıńǵı wákilleri, haqılı túrde xalıq hújdanı dep atalǵan zatlar óz dáwirnıń keskin jaǵdayların ótkir hám qattı basdan keshirip, insan ruwxıylıqınıń ullı dóretiwshilerin jaratadılar. [15]
Xalıqlarnıń ruwxıy -social rawajlanıwın joqarı kórkem formada sáwlelendirgen bunday dóretpeler qatarına: “Mahabharata” hám “Ramayana”, “Iliada” hám “Odissey”, “ Ilohiy komediya» Dante hám Shekspirning tragediyalari. Bul qatarda záberdes Fidavsiynıń “Shax-nomi”.
“Samoviy” mánisin ańlatıwshı “Firdusiy” laqapın alǵan shayır sol dáwirde házirgi tájik hám parsılarnıń ájdadları jasaǵan jerlerdi birlestirgen Samaniyler mámleketi quramında bolǵan Arqa Iranda jasap dóretiwshilik etken. Eki xalıqtıń bul aymaqlıq birligi uzaq ásirler dawamında dawam etip, 16 -ásrge shekem parsılar hám tájiklernıń materiallıq miyrasları ortaq bolǵan.
Siyasiy hám materiallıq orayları Buxara hám Samarqand qalaları bolǵan Samaniyler mámleketinde 10 -asirde óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı, qala turmısı, xalıqtıń milliy óz-ózin ańǵarıwınıń rawajlanıwı tiykarında pán hám kórkem ádebiyat rawaj taptı.. Sol dáwirde Xurasan hám Orta Aziya aymaǵında ullı matematikalıqlar Xorezmiy (IX ásir), Xo'jandiy (X ásir), ullı filosof hám ilimpazlar Al-Forobiy (IX ásir), Ibn Sino (X-XI ásirler) jasap dóretiwshilik etken..hám Beruniy (X-XI ásirler). [14]
10 -asirde Samaniyler mámleketiniń paytaxtı Buxara hám basqa qalalarda dari tilindegi ádebiyat, yaǵnıy parsı atı menen de ataqlı bolǵan ádebiyat jedel rawajlandi. ushın tiykar bolıp xızmet etdi jáne de rawajlandırıw klassik parsı -tájik poeziyası : 10 -asirde parsı kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili rawajlandi hám ısıwlandi, parsı -tájik poeziyasınıń tiykarǵı janrlari qáliplesti, rawajlanǵan qosıqiy sózlik hám bay sóylew qurallarına iye obrazlar sisteması qáliplesti. barlıq qosıqiy metrler hám olarnıń modifikatsiyaları kanonizatsiya etildi.
Bul dáwirde Samaniyler mámleketinde ájayıp shayırlar galaktikasi jaratılǵan bolıp, olarnıń dóretpelerinde sol dáwir tán panegirikalar menen bir qatarda sol dáwirnıń alnıńǵı adamların tınıshsızlanıwǵa salǵan, xalıqtıń túpkilikli máplerin sáwlelendiriwshi ideya hám pikirler sáwlelengen.. Poeziyada da filosofiyalıq, da etikalıq, da ishqiy xarakter degi lirika joqarı rawajlanıw basqıshına kóterilgen; shayırlarnıń lirik qosıqları insan táǵdiri, álem, social ádalatsızlik haqqındaǵı tereń pikirler menen sug'orilgan.
Ataqlı filosof Gúwa Balxiyning (X ásir) báyitleri filosofiyalıq lirika haqqında jaqtı oyda sawlelendiriw beredi, ol jaǵdayda ol baylıq hám ılım ortasındaǵı munasábet haqqındaǵı túsinigin ańlatadı:
Ko'rinib turibdiki, mansab va boylik za'faron va atirgul bilan bir,
Va mahallada bir-biri bilan hech qachon gullab-yashnamagan.
“Boyga ega bo'lganning bir tiyin bilimi bor,
Ilm egasining boyligi ozdir”.
“Shah-noma” butun fors va tojik she’riyatining tojidir.
Tariyxıy hám tariyxıy -kórkem ádebiyatqa baylanıslı dereklerde Firdavsiy turmısı haqqında júdá kem maǵlıwmatlar keltirilgen. Ekenin aytıw kerek, ol 934-jıllar átirapında qay jerde bolıp tabıladı, jarlı dihqon - jańa feodal jer iyeleri siyasiy gruppası tárepinen ezilgen yarım patriarxal, yarım feodal zodagonlar wákili shańaraǵında tuwılǵan.
994-jılda “Shaxnama”ning juwmaqlawshı bóleginde aytıp ótilgeni sıyaqlı, Firdavsiy óz shıǵarmasınıń birinshi, tolıq bolmaǵan basılıwın tugatdi. “Shaxnama”ni jazǵan uzaq jıllar dawamında ol ashlıq, suwıq hám salmaqli mútájlikti basdan keshirdi. Ullı shayırnıń chidab bolmaydı finanslıq jaǵdayı úlken kitaptıń kóplegen lirik sheginiwlerinde tilge alınadı. Sonday etip, olardan birinde ol kuyinadi:
“Oy xira, falak xira,
Qora bulutdan qor kelyapti, kelyapti.
Tog'lar ham, daryolar ham, dalalar ham ko'rinmaydi,
Qorong'ulikdan qorong'i bo'lgan qarg'a esa ko'rinmaydi.
Menda o'tin yo'q, makkajo'xori go'shti yo'q,
Va yo'q - yangi hosilga qadar - arpa.
Men qorni ko'rsam ham - fil suyagi tog'ini -
Men bunday paytda talabnomalardan qo'rqaman.
Butun dunyo birdaniga ostin-ustun bo'lib ketdi...
Hech bo'lmaganda bitta do'stim menga qandaydir tarzda yordam berdi!"
Ámeldegi ráwiyatqa kóre, Sultan Mahmud shayırǵa hár bir báyit ushın bir altınnan tólewdi wáde etken. Lekin onı ayawsız aldadi. Sultannan karvon jetip, oramlar sheshilgeninde, altın ornın gúmis iyelep alǵanı málim boldı. Ańızǵa kóre, bolǵanday juwınıw bólmesinde bolǵan xafa shayır bul pulni úsh bólekke bolıp: birin xızmetshine, ekinshisin karvon ahliga berip, úshinshisi menen salqın ishimlikler satıp aldı. Bul despotik hukmdorga anıq hám tuwrıdan-tuwrı dawa edi. [8]