‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Aytish kerakki, G‘arb falsafasi umuminsoniy falsafiy merosning
faqat bir tomonidir. Osiyo, Yaqin va 0 ‘rta Sharq, Janubi-Sharqiy
O siy o m am lakatlarining XX asr F a lsa fa si biz uchun hali
ochilmagan qo‘riq hisoblanadi.
X IX
asrning II yarm ida boshlangan m ustam lakachilik istibdodiga 
q arsh i q a ra tilg a n m illiy o z o d lik u ru sh la ri, o ‘rta asr qoloqligiga 
b a rh a m b erish , m a ’rifat va ta ra q q iy o t u c h u n kurash X X asr S h arq
falsafasid a1 o 'z in in g quyidagi o ‘ziga xos ifodasini to p d i:
1 „XX asr Sharq falsafasi" tushunchasi juda keng jug'rofiy mintaqa 
xalqlarining xilma-xil falsafiy ta ’limotlari, oqimlari va m uam molarini 
o ‘z ichiga olishi va buning muxtasar bayoni murakkabliklar tug'dirishi 
sababli biz Turkiston, 0 ‘rta Osiyo mintaqasi uchun a n ’anaviy yaqin 
bo‘lgan XX asr falsafasining ba’zi jihatlari, vakillari va ta ’limotlarinigina 
yoritamiz, xolos.
103

---

1. Ilk b o r o ‘rta asr qoloqlig in in g b u tu n ijtim oiy va m a ’naviy 
halokatli oqibatlari ustida jiddiy o ‘ylash, ana shu qoloqlik iskanjasidan 
qutulish y o ‘llari, vositalarini qidirish, diniy, m illiy ozodlik, shaxs, 
x o tin -q iz lar erkinliklari m u am m o la rin i o ‘rtaga q o ‘yish, boshlanib 
ketgan va avj olib b oray o tg an m illiy ozo d lik ku rashining nazariy va 
am aliy, siyosiy strategiyasi va taktikasi m asalalarini ishlab chiqish 
ju d a keng k o ‘lam dagi M illiy uyg‘onishga olib keldi.
Bu D u k c h i E shon ( ,,I b r a t- u l- G ‘o fo liy n “ a sari), Ism o ilbey
G ‘asp irali, M u n a v v ar Q ori, A .F itra t, Z .V .T o ‘g ‘o n , T u ro r R is- 
q ulo v kabi siy m o larim iz faoliyati, d u n y o q a ra sh i va m ero sin in g
o 'z a g in i tashkil etdi.
2. M illiy o z o d lik u c h u n k u ra s h y o ‘lla rin i q id iris h a ra b - 
m u su lm o n sivilizatsiyasini d in a m ik q u w a tla r i, salo h iy ati, z a m o n
va yangi sh a rt-sh a ro itla rg a m o slash a olish qobiliy atlarin i q a y ta d a n
jo n la n tirish , harak atg a keltirish — Islom , Shariat asoslariga qaytish, 
y a ’ni d in iy -m a d a n iy R e fo rm a ts iy a 1 — Islo h o tla r yoMining ta k lif 
etilishiga olib keldi.
Bu islom , sh a ria td a g i m u d ro q holg a tu sh ib q olgan m u ttasil 
y a n g lish , m a z h a b iy k u ra s h la rn i, o x ir o q ib a td a e sa, „ Ittih o d i 
islo m iy “ , k ey in ch alik P a n a ra b iz m o q im lari vujudga kelishiga olib 
keldi. Bu te n d e n s iy a B ux o ro d a: D o m la Ik ro m c h a , B eh b u d iy , 
S hakuriy, M ulla Q ilich va bo sh q a siym olarim iz m erosi, faoliyatida 
o ‘z ifodasini to p d i.
3. M illiy o z o d lik k a e r is h is h n in g 2: 1) „ Y e v ro p a c h a y o ‘l i “ ;
2 ) „ Iz c h il m illiy o z o d lik u c h u n k u rash y o ‘li“ h o z irg i z a m o n
tara q q iy o tig a erish ish n in g asosiy y o ‘llari sifatida ta k lif etild i. A yni 
q a ra la y o tg a n d a v rd a , b irin c h i b o r a ra b -m u s u lm o n ja m iy a tid a , 
ayniqsa, tu rk iy d u n y o d a a n ’anaviy m u su lm o n ,,U m m a “ , ,,Q a v m “ , 
,,M illa t“ tu sh u n c h a istilohlari o ‘rniga, hozirgi z a m o n m a ’nosidagi 
k ish ilarn in g tarix iy e tn ik u y u sh m a si shakli b o ‘lm ish ,,M illa t“ , 
„T u rk iy m illa tla r“ , „A rab m illa ti“ , „ E ro n m illa ti“ va shu kabi 
istilo h la r q o ‘lla n ila b o sh la d i va u la r o b y e k tiv ta rix iy -ijtim o iy
b irlik la rn in g sh a k lla n is h ja ra y o n la r in in g i n ’ikosi ed i. M a z k u r 
ja ra y o n la r b u tu n XX asr d a v o m id a a ra b -m u su lm o n Sharqi falsafasi 
ta r a q q iy o tig a o ‘z t a ’s irin i k o 'r s a t d i, u n in g b ir q a to r o ‘zig a 
x osliklarini sh a k lla n tird i.
'■2 G 'arb „Reform atsiyasi" va Sharqdagi ,,Islohotchilik“ aynan bir 
narsa emas.
104

---

X X asr S harq falsafasi o ‘z ta ra q q iy o tid a quyidagi tad rijo tn i — 
asosiy b o sq ic h la rn i bosib o ‘tdi: