‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

„ Z iji
j a d i d i Ко ‘ra g on iy“
m ay d o n g a keldi.
M irzo U lu g ‘bekning b u n d a n tashqari, y an a „B ir daraja sinusini 
aniqlash haq id a risola“ , „R isolai U lu g‘b e k “ kabi astronom iyaga oid, 
„Tarixi ulus a rb a ’a “ (,,T o ‘rt ulus tarixi“ ), u ning m uxtasari „S hajara’i 
atrok“ , tarixga oid ham da bir necha m usiqaga oid asarlari h am mavjud.
77

---

M irzo U lu g 'b e k n in g „Z iji ja d id i K o ‘ra g o n iy “ asari: kirish 
(n azariy qism ) va t o ‘rtta k a tta b o ‘lim la rd an ib o ra t b o i i b , 
birinchi
bo 'limi
„T arix , y a ’ni x ro n o lo g iy a n in g m a ’rifa ti“ deb atalib , u n in g
o ‘zi yetti bobni o ‘z ichiga oladi. Bu boblarda islom da q o ‘llaniladigan 
asosiy era — hijriy era b ila n s u r’y o n iy — y u n o n erasi, u lard a
keltirilgan s a n a la r b o sh q a ,,jaloliy“ , xito y va u yg ‘u r, h in d -fo rsiy
eralari bilan so lish tirilib , u lard ag i m a s h h u r k u n la r h a q id a b ah s 
y u ritilad i. Bu b o i im d a , sh u b ila n birga, tu rk iy m u ch a l yillari 
h a q id a h am keng fikr y u ritilad i.
Ikkinchi bo ‘lim
„V aq tlar va ularga taalluqli narsalar“ deb atalib, 
u nda asosan, m atem atik a va sferik astronom iya m asalalari yoritilgan. 
B u n d a o lim e k le p tik a n in g o sm o n ekvatorig a o g is h b u rc h a g in in g
an iq m iq d o rin i to p g an lig i — u 23 d a ra ja 30 d a q iq a , 17 son iya 
ek an lig in i yozad i. Bu m iq d o r o ‘rta asrlar davri u c h u n n ih o y a td a
an iq o ‘lc h a n g a n m iq d o r edi.
A sarning 
uchinchi bo ‘lim i
13 b o b d a n iborat b o iib , u lard a faqat 
a stro n o m iy a m asalalari. Q u y osh, O y va b o sh q a besh say yo ran ing
harakatlari, „turg an y u ld u zlar“ ning u zu n la m a va kenglam a holatlari 
yoritilad i. M u a llifn in g bu b o i im d a k eltirg an y u ld u zla r jadv allari 
o ‘z davri u c h u n en g n o d ir va m u k a m m a l jad v a lla r b o ig a n .
N ih o y a t, „Z iji ja d id i K o ‘ra g o n iy “ ning oxirgi — to 'rtin c h i 
b o i i m i , a so sa n , ikki b o b d a n ib o ra t b o i i b , u ilm i n u ju m — 
astro n o m iy a g a b a g is h la n g a n . M irzo U lu g 'b e k n in g bu asari, o ‘z 
davridagi eng m u k a m m a l a s tro n o m ik asar sifatida z a m o n d o sh
o lim la rn in g d iq q a t- e ’tib o rin i o ‘ziga jalb qiladi va u lar ijodiga k atta 
ta ’sir k o ‘rsatdi. U ning q o ‘lyozm alari tez orada Y aqin va 0 ‘rta Sharq, 
X itoy va H in d isto n olim lari q o ila r ig a ham yetib bordi.
U lu g 'b e k v a fo tid an keyin Ista m b u lg a borib yashagan va ijod 
qilgan shogirdi Ali Q u sh ch i tufayli, XV I asr o 'rta la rid a bu asar- 
Y evropa olim lari to m o n id a n lo tin , ingliz, fransuz va nem is tillariga 
tarjim a q ilin ib, n a sh r etildi.
A loviddin Ali ibn M u h a m m a d Q u sh c h i (X V asr bosh i — 
1474-yil) M irz o U l u g ‘bek hali hayot vaqtlaridayo q, yirik olim
sifatida tanilgan edi.
U n ing tabiiy-ilmiy fanlar, xususan, m atem atika va astronom iya 
fanlarini rivojlantirishga q o ‘shgan hissasi beqiyosdir. Ali Q u s h - 
ch in in g a stro n o m iy a , m a te m a tik a va falsafa sohalariga oid yozib 
qoldirg an asarlarining u m u m i y sor.i 25 d a n ortiqdir.
A y n i q s a , Ali Q u s h c l i i n i n g
„ A stro n o m ik r is o la
“ si g ‘o y a t 
qim m atlid ir. U n in g m a z k u r asari m u q a d d i m a va u c h b o b d a n
iboiatdir. Asam ing m u qaddim asi ikki qism dan iborat b o i ib , birinchi
78

---

qism ida h a n d a sa (geom etriya) ilm ining asosiy tu sh u n ch alari: n u q ta, 
c h iz iq , sa th , t o ‘g ‘ri va egri c h iz iq la r, p arallel c h iz iq la r, d o ira kabi 
tu sh u n c h a la rn in g m a ’n o lari va t a ’riflari b erilad i. Ik k in ch i qism id a 
esa, ta b ia ts h u n o s lik k a o id b o s h la n g ‘ich b ilim la r b a y o n e tilib , 
ta b ia td a g i h a m m a n a rsa lar so d d a va m u ra k k a b , o sm o n jism la ri va 
yer jism la rig a b o ‘lin ad i. O sm o n jism la ri — y u ld u z la r o lam i h a m
y e r jism la ri h a m t o ‘rt u n s u r (suv, o ‘t, h av o va tu p ro q )d a n pay d o
b o ‘lgan, deb t a ’riflanadi. H a r b ir n arsa va jism o d d iy va m u rak k ab
q ism la rg a b o ‘lin a d i, u la r b ir d o ira d a o d d iy , b o s h q a d o ira d a
m u rak k ab h o ld a so d ir b o ia d ila r . U la r d o im o h a ra k a td a , o ‘zaro 
ziddiyatdadirlar... Ali Q ushchining yuqoridagi b ay o n id a ju d a c h u q u r 
falsafiy fikrlar ifo d alan g an . Bu o ‘rin d a , m av jud d u n y o m o d d iy
n a rsa la rd a n tu zilg a n b o ‘lib, u la r o d d iy va m u ra k k a b h o ld a d ir, 
u la rn in g o ‘z la rid a q a ra m a -q a rsh ilik la r, z id d iy a tla r va o ‘zaro birga 
b o ‘lishi n a m o y o n d ir, deyilgan.
X ullas, ta b ia tsh u n o s olim sifatida A li Q u sh c h i h a m m o d d iy
d u n y o n in g in s o n g a , in s o n o n g ig a b o g ‘liq b o ‘lm a g a n h o ld a
m avjudligini, k o in o tn in g u n d a g i y u ld u zla r, sayyoralar, Q uyo sh , 
O y va Y erning o ‘zaro a lo q ad a, o ‘z q o n u n la ri asosida, o ‘z m ark azi 
va Q u y o sh a tro fid a h a ra k a t q ilish i, u la rn in g m ark a zi Q u y o sh
e k a n lig in i Y e v ro p a o lim la rid a n 150—200 yil o ld in o ‘z ilm iy 
k u zatish lari aso sid a isbotlab, yozib q o ld irg a n edi.