‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

ar-Roziydir 
(864—925-yillar). Uning to ‘liq nomi Abu 
Bakr M uhamm ad ibn Zakariyo ar-Roziydir. U tibbiyot, kimyo, 
botanika, astronomiya, matematika, mantiq va falsafaga oid ilmlami 
chuqur egallab, Sharqning buyuk ensiklopedist olimi, tabib va 
mutafakkiri bo ‘lib yetishdi.
Roziyning falsafiy qarashlari ham Eron, Arab, Hind, Xitoy, 
Turon zaminidagi diniy-falsafiy sistemalari ham da qadimgi yunon 
falsafiy ta ’limotlari asosida shakllandi. Roziyning ilmiy tadqiqotlari 
tajriba va kuzatishlarga asoslangan bo‘lib, u o ‘z davrining dogmatik 
qarashlaridan xolidir. Roziy o ‘zining original falsafiy qarashlari 
bilan zamondoshlaridan ancha oldinga ketib, qator ilg‘or g‘oyalarni 
ilgari suradi.

---

Roziy o ‘z falsafiy qarashlarida Arastuning izidan borgan o ‘z 
o ‘tmishdoshi Al-Kindiyga nisbatan butunlay mustaqil yo‘l tutdi. 
U ning falsafiy t a ’lim otiga k o ‘ra, real dunyo b esh ta azaliy 
boshlang‘ich: materiya (xayulo), makon, zam on, jon (an-nafas) 
va Xudo (bori)dan iboratdir. Roziy Xudoni azaliy sabablardan faqat 
biri deb biladi. U dunyoning vujudga kelishida boshqa azaliy sabablar 
qanday rol o 'y n asa, X udo ham shunday rol o ‘ynaydi, deb 
hisoblagan. Shu sababli u Xudoni dunyoni yaratuvchi emas, balki 
boshqaruvchi kuch, deb tasaw ur qiladi. K o‘rinib turibdiki, Roziy 
borliqning abadiyligi, uning makon va zamondagi cheksizligi, dunyo 
hech kim tom onidan yaratilmaganligi, harakat esa narsalarning 
ajralmas xususiyati ekanini, harakatning manbayi narsalarning 
ichidaligini ko‘rsatadi.
Roziy kishilarni ilm-fan va m a’rifatni egallashga chaqiradi, 
baxtli hayotga erishish ilm -fanni egallash orqali ro'yobga chiqadi, 
deb tushuntiradi. „Biz uchun eng sharafli bo ‘lgan narsa, — deydi 
u, — faqat jismoniy lazzatlarga intilish emas, balki ilm va m a’rifat 
orttirish va haqiqatga erishishdir“ . U ning ta ’lim oticha, inson 
hayotining mohiyati baxtli turm ushga erishishdir. Shuning uchun 
har bir kishi baxtli hayot uchun kurashishi kerak. Bu kurash 
ikki y o ‘ldan iborat. Birinchisi — hayotning ham m a m oddiy 
ne’matlaridan foydalangan holda ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish; 
ikkinchisi — eng oliy axloqiy holga erishishdir. Eng baxtli odam 
boshqalarga ko‘p foyda keltirgan kishidir. Uningcha, eng oliy axloqiy 
yetuklik kishilarning bir-biriga nisbatan adolatli m unosabatda 
bo'lishi, bir-birini ochiq ko‘ngillilik va hushmuomalalilik, rahmdillik 
bilan qabul qilish, yordam berishidir. Boshqalami baxtsiz qilish 
yo‘li bilan baxtli b o iish m um kin emas.
Roziy hatto Islom dini aqidalarini tanqid qiluvchi ikki asar 
ham yozgan. Bular: „N aq d a lad y o n “ („D in lard ag i zid d iy at“ ) 
va „H iyal alm u tan ab b iy y in “ („S o x ta payg‘am b arlar nayran- 
gi“ )dir. Bu asarlarning bizgacha faqat ayrim qism larigina yetib 
kelgan.
Roziy o ‘z qarashlarida o ‘sha davr uchun eng ilg‘or va qimmatli 
bo ‘lgan — xalqlaming o ‘zaro tengligi, kishilarning dinga, e ’tiqodga 
nisbatan erkinligi haqidagi fikrlarni ham ilgari suradi.
0 ‘rta asr musulmon falsafasi rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan 
olim lardan biri