‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Fales, Anaksimandr 
va Anaksimenlardir. Milet 
maktabiga m ansub faylasuflar uchun sodda dunyoqarash xos 
b o iib , borliq haqidagi taiim o tid a yaqqol o ‘z ifodasini topdi.
Yuqorida nomlari tilga olingan 
Milet 
maktabining nam oyan- 
dalari borliq asosiga muayyan bir moddiy unsurni q o ‘yadilar. 
Masalan, Fales — suvni, Anaksimandr — apeyronni (cheksiz, 
chegarasiz moddiy narsa), Anaksimen esa — havoni olamdagi 
barcha narsalar mana shu moddiy unsurlarning turlicha holatidir, 
deb tushuntirganlar. Shunisi ahamiyatliki, ular olamning moddiy­
ligini va manguligini ham e ’tirof etganlar.
39

---

Bu qarashlar keyinchalik 
Geraklit 
tom onidan rivojlantirilgan. 
U Kichik Osiyoning Efes shahrida dunyoga kelgan (miloddan oldingi 
530—470-yillar), Geraklit Milet maktabi namoyondalaridan farqli 
o'laroq, olamdagi barcha narsa va hodisalarning asosi — o ‘t (olov) 
deb ta ’kidladi. Olamdagi narsa va hodisalarning cheksizligiga, turli- 
tumanligiga, G eraklitning fikricha, boshlang'ich o ‘tning mangu 
harakati va o ‘zgarishi sababchidir. Biroq, uning falsafasidagi eng 
qimmatli fikr — harakat,taraqqiyot haqidagi g'oya hisoblanadi.
Geraklitning fikricha, olam doimiy harakat jarayonidan iborat. 
Olamda doimiy o ‘zgarmas biron narsa yo‘q, undagi ham m a narsa 
o ‘sib, o‘zgarib boradi. Olamdagi bunday doimiy jarayonni Geraklit 
daryodagi suv oqimiga o'xshatadi. Uning fikricha, oqib turgan 
daryoga ikki marta tushib bo ‘lmaydi. Ikkinchi marta tushganda, 
oldingi suvlar allaqachon oqib ketgan bo ‘ladi. Bu esa, dialektika 
haqidagi dastlabki g‘oyalardir. Olam dialektikasi to ‘g‘risidagi bu 
tasaw ur Geraklit tom onidan to ‘g‘ri ifoda etilgan bo'lib, u ham m a 
narsa bor va shu vaqtning o ‘zida yo‘q, chunki ham m a narsa oqib 
turadi, hamm a narsa o ‘zgarib boradi, ham m a narsa doim vujudga 
keladi va yo‘qolib ketadi, degan qarashdan kelib chiqadi.
M ana shu davrda atom istik ta ’lim ot ham vujudga keldi. 
Qadim gi Y unonistondagi atom istik t a ’lim otning asoschilari 
Levkipp va Demokrit hisoblanadi. Masalan, Demokrit olamning 
asosi atomlar (mayda, bo‘linmas, moddiy zarrachalar) va bo ‘shliq- 
dan iborat, turli-tum an narsa va hodisalar shu atomlarning turlicha 
qo ‘shilishidan tashkil topgan, deb ta ’kidlaydi.
D em okrit atom istik va determ inistik g‘oyalarini o ‘zining 
kosmogonik nazariyasiga ham tatbiq etdi. Atomlar o‘zlarining fazodagi 
tartibsiz harakatlari jarayonida, bir tom ondan, o ‘zaro to'qnashib, 
bir-birini parchalab boradi. Ikkinchi tomondan, bir-biriga qo‘shilib, 
tuproq, suv, havo, o ‘tdan quyun shaklida harakatlanuvchi ko‘p 
dunyolarni vujudga keltiradi. Demokritning kosmogonik ta ’limoti 
(ayniqsa, Yer va unda hayotning paydo bo‘lishi masalasida) garchi 
sodda bo‘lsa-da, katta ilmiy ahamiyatga ega edi.
Qadimgi Y unonistonda ruhni, g‘oyani olamning asosi sifatida 
talqin etuvchi falsafiy qarashlar ham vujudga kelib, rivojlanib bordi. 
B unday falsafiy q arash larn in g asoschilari Pifagor, S u q ro t, 
Aflotundir.
Qadimgi Yunonistonda bunday dunyoqarashni rivojlantirib, 
uni dastlab muayyan tizim holiga keltirishga harakat qilgan faylasuf 
A flotun edi. A flotunning falsafiy qarashlari, asosan, uning
40

---

,,Bazm“ , ,,Teetet“ , ,,Fedon“ nomli dialoglarida, siyosiy qarashlari 
esa, ,,Davlat“ va „Q onunlar11 nomli asarlarida bayon etilgan.
Aflotun ta ’limoticha, olamda ,,g‘oyalar dunyosi“ birlamchi 
bo‘lib, hodisalar dunyosi esa. uning mahsuli, soyasidir. ,,G ‘oyalar 
dunyosi“ zamon va makonga bog‘liq bo ‘lmay, mangu, harakatsiz, 
o‘zgarmasdir, u — haqiqiy dunyodir. Dunyodagi narsa va hodisalar 
zamon va makonga bogiiq bo ‘lib, o'tkinchi tabiatga ega. Chunki, 
ular vujudga keladi va yo'qoladi. Aflotun nuqtayi nazaricha, 
,,g‘oyalar dunyosi“da eng oliy g‘oya — yaxshilik va baxt g'oyasi — 
Xudodir. Boshqa g‘oyalarning hammasi u bilan bog‘liq.
Aflotunning bilish nazariyasida ham muhim tom onlar bor. 
Uning ta ’limoticha, ,,g‘oyalar dunyosi“ aqliy bilish obyektidir. 
M oddiy dunyo, narsalar to ‘g‘risidagi tasaw urlarim iz esa, hissiy 
bilish orqali paydo b o ‘ladi. Aflotunning fikricha, hissiy bilish 
haqiqat emas. M oddiy narsalaming boshlang‘ich asosi, mohiyati 
b o ig a n ,,g‘oyalar dunyosi“ ni faqat sof tafakkur orqali bilish 
mumkin.
Aflotun Qadimgi yunon falsafasining eng yirik namoyondasi 
hisoblanadi. Uning taiim o ti o ‘rta asrda va, ayniqsa, hozirgi zamon 
falsafasidagi turli oqim larning nazariy asosi b o iib kelmoqda. 
Aflotun falsafiy qarashlarini, xususan ,,g‘oyalar“ nazariyasini 
birinchi b o iib tanqid qilgan uning vatandoshi, falsafa rivojiga katta 
hissa qo‘shgan mutafakkir