‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

4 -§ . Haqiqat to ‘g‘risidagi falsafiy ta ’limotlar.
Haqiqatning mezoni
Insonning borliqni bilishidan asosiy m aqsadlaridan biri — 
haqiqatni bilishdir.
260

---

X o ‘sh, h aqiqat nim a? H aqiqat t o ‘g ‘risidagi fa lsa fiy t a ’lim ot
nim adan iborat?
Haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yo‘li — 
bu inson bilimlari bilan obyektiv borliqdagi real predm et va 
hodisalar o'rtasidagi munosabatlarni ilmiy asosda yoritib berishdir.
Haqiqat — inson bilimlarida borliqning to ‘g ‘ri in’ikos etishi,
predmet va hodisalar asli qanday bo‘Isa, ularni inson o ‘z miyasida
xuddi shunday in’ikos ettirgan bilimlardir. Haqiqat — borliqdagi
predmet va hodisalar yoki belgi va xususiyatlarning o ‘zi emas,
balki ular haqidagi in son b ilim larinin g o ‘sha predm et va
hodisalarga, ularning belgi va xususiyatlariga mos kelishidir. 
Bu 
jihatdan haqiqat o ‘zi ifodalangan bilimlarning mazm uniga ko ‘ra 
subyektga, ya’ni biluvchi inson va insoniyatga bog‘liq b o ‘lmasa- 
da, lekin u o ‘z ifodalanish shakli jihatdan subyektga bog‘liq bo‘ladi.
Haqiqatni bilish—murakkab jarayon. Bizning borliq haqidagi 
bilimlarimiz birdaniga, tayyor holda yuzaga kelmaydi. Biz predmet 
va hodisalarning a w a l tashqi tom onlarini, so‘ngra esa ichki 
tom onlarini bilib boramiz. Bunda bizning bilim larim iz nisbiy 
haqiqatlardan mutlaq haqiqatga tom on boradi.
Nisbiy haqiqat — bizning borliqdagi predmet va hodisalar
t o ‘g ‘risidagi taxminan t o ‘g ‘ri, lekin to ‘liq boMmagan, bilish
ja ra y o n im izd a tu z a tilib , t o ‘ldirilib b o rish i lozim boMgan
bilimlarimizdir.
Mutlaq haqiqat esa — borliqdagi predmet va hodisalar haqidagi
to ‘liq, aniq, mukammal bilimlardir. 
Bunday bilimlar inson tafak- 
kurining obyektiga cheksiz yaqinlashib borishi asosida, cheksiz 
nisbiy haqiqatlaming jam i sifatida qaror topadi. Bu jihatdan nisbiy 
va mutlaq haqiqatlar o ‘zaro cham barchas bog‘liqdir, ular bir- 
b irlarid an ajralm asdir. H ar q an d ay m u tlaq h a q iq at nisbiy 
haqiqatlam ing cheksiz birligidan yuzaga keladi. H ar bir nisbiy 
haqiqatda esa, mutlaq haqiqatning zarrasi, ulushi mavjud b o ‘ladi. 
Shu asosda inson bilishi nisbiy haqiqatlardan mutlaq haqiqatga 
cheksiz yaqinlashib boradi. Bilimlar taraqqiyotida m utlaq haqiqat 
konkretlashadi. Ilm-fan taraqqiyotida har bir yangi bosqich, nisbiy 
haqiqatlar sifatida, mutlaq haqiqatning m azm uniga yangi-yangi 
zarralar q o ‘shib boradi. Borliq bepoyon va cheksiz b o ‘lgani kabi, 
insonning uni bilishi ham cheksizdir. N isbiy haqiqatlam ing 
mutlaq haqiqatga cheksiz yaqinlashib boruvchi chegaralari tarixan 
shartli b o ‘lsa ham , lekin bu m utlaq haqiqatning mavjudligi 
shubhasizdir.
261

---

Inson bilimlarining rivojlanishi ham m a vaqt silliq va oson 
kechavermaydi. Bilishda haqiqat sari qo‘yilgan har bir qadam fikrlar 
va qarashlaming keskin kurashlari jarayonida ro‘y berib, unda awalgi 
erishilgan bilimlar va qarashlar har doim cheklangan topilib, ular­
ning o ‘mini to‘laroq, mukammalroq bilimlar va qarashlar egallaydi.
Shu bilan birga, haqiqat m avhum ham emas, balki aniq 
bilimlardir. 0 ‘zgarmas, qotib qolgan bilimlar yo‘q, inson bilimlari 
doimo o ‘zgarib boradi. Ayni bir vaqtda, ayni bir nisbatda haqiqat 
b o ‘lgan bilim boshqa bir vaqtda va boshqa bir nisbatda haqiqat 
b o ‘lmasligi m um kin. Bu shuni k o ‘rsatadiki, bilim larim izning 
haqiqatligi, ular ifodalagan m azm unning o ‘zgarishi bilan o ‘zgarib 
boradi. H ar bir bilimning haqiqatligi m a’lum joyga, o'ringa, vaqt 
va vaziyatga, kishi bilishining imkoniyatiga va darajasiga bog‘liq bo‘ladi. 
Bilimning haqiqatligini aniqlashda, unga m a’lum aloqadorlik va 
bog‘lanishlardan kelib chiqib, aniq sharoit, joy, vaqt va m a’lum 
vaziyatni hisobga olgan holda yondashmoq kerak.
H am m a zam onlar, m akonlar,davr va har qanday sharoitda 
ham to ‘g‘ri bo'ladigan, o ‘zgarmaydigan haqiqatlar yo‘q va bo'lishi 
ham mumkin emas. Shuning uchun haqiqatning aniqligini hisobga 
olish, inson faoliyatining ham m a sohalarida juda katta ahamiyatga 
ega. Bilish jarayonida nisbiy va mutlaq haqiqatlar dialektikasini 
to ‘g‘ri tushunmaslik, haqiqatning aniqligini hisobga olmaslik, bilish 
nazariyasi sohasida ikkita yanglish qarashga, ya’ni dogmatizm va 
relyativizmga olib keladi.