‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Zardushtiylik - Eron va O'rta Osiyo xalqlari m a’naviy
madaniyatining tarkibiy qismi sifatida. 
M a’lumki “Avesto” 
zardushtiylik dinining muqaddas kitob. Zardusht m.av. 660-yil- 
da Xorazmda dunyoga kelgan tarixiy shaxs. Uning otasi savodli 
b o iib , karom atgo'y b o ig a n ekan. Zardusht 20 yoshidan boshlab 
yakka xudolikni ta rg ib qilgan. 28 yoshlaridan xalq orasida shuhrat 
qozongan, lekin uning targ'ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqma- 
gan. Uni osishga hukm qilganlar. Zardusht o'zi bilan 300 ga yaqin 
safdoshlarini olib hozirgi A fg'onistonga kelib joylashadi. U bu yer­
da o ‘z g'oyalarini ta rg ib qilib, 77 yoshida vafot etadi.
Tarixiy m aium otlarga ko'ra, zardushtiylikning paydo b o iis h i 
m. av. X asrga to 'g 'r i keladi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi 
“Avesto” birdan vujudga kelgan emas. U bir necha asrlar davomida 
yaratilgan. Zardusht “Avesto”ning qadimiy nusxalarini o'rga- 
nib, to'plab bir kitob holiga keltirgan. U 30 ta kohin -- zardush- 
tiy ruhoniylari bilan uch yil davomida “Avesto”ning matnlarini 
yig'ib, bir tizimga solgan va Abu Rayhon Beruniy ta ’kidlaganidek
12 ming ho'k iz terisidan tayyorlangan sahifaga zarhal harflar bilan 
yozdirgan. Zardushtning yashagan davri, vatani, “Avesto"’ning yozi- 
lishi tarixi haqida bir-biriga zid fikr va mulohazalar bayon etilgan.
Tarixiy m aium otlarga qaraganda zardushtiylikning muqad­
das kitobi “Avesto” besh qismdan iborat b o ig an . Uning birinehi 
qismi “Vendidad” b o iib , u 22 bobdan tashkil topgan. Unda bosh 
xudo Axura Mazda Yerdagi barcha mavjudotlarning yaratuvchi- 
si ekanligi bayon etilgan. Ikkinchi kitob “Visparad” - 24 bobdan 
iborat b o iib , ibodat qo'shiqlaridan tashkil topgan. Unda zulmat
233

---

kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi. U chinchi kitob “Yasna” deb 
nom lanib, u 72 bobdan iborat, qurbonlik vaqtidagi marosimda 
aytiladigan qo'shiqlardan iborat. To'rtinchi kitob “Yasht” - 22 
q o ‘shiqdan iborat bo ‘lib, unda zardushtiylik m a’budalari madh 
etiladi. Beshinchi kitob X o 'rg a Avesto - K ichik Avesto - Q u­
yosh, oy va boshqa xudo va m a’budalar sharafiga aytilgan kichik 
ibodat m atnlaridan iborat. “Avesto”ning ko ‘p qismi M akedoni­
yalik A leksandr va arablar istilosi davrida yo 'q o lib ketgan. Bi- 
zgacha yetib kelgan nusxasi 1374-yilda ko'chirilgan b o 'lib , hozir 
K opengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda.
Juda k o 'p tadqiqotchilarning fikricha Zaratusbtra afsonaviy 
b o im asd an tarixiy shaxs hisoblanadi. U yunon manbalarida Zo- 
roast nomi bilan eslangan. Zaratushtira nomi qadimgi eroncha 
“Zara - ushtra” so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "Zar” - oltin, “ush- 
tra” - tuya degan m a’nolarni bildiradi. U uch xil m a’noda “Oltin 
tuyali”, “Oltin tuya egasi”, “Oltin tuya yetakiagan odam’- deb tarji- 
m aqilinadi. U Spitama avlodidan bo'lib. otasini Porushasp, onasini 
Dugdava deb atashgan.
“Avesto” taiim o tig a ko‘ra, olamda ikkita kuch -yaxshilik va 
yomonlik, y o ru g iik va zulmat, issiqlik va sovuqlik kabi qarama
- qarshi kuchlar mavjud bo'lib, ular abadiv murosasiz kurashib 
keladilar. Yaxshilik va yorug'lik kuchlariga Ahuramazda (Jano- 
bi donishrnand) boshchilik qiladi. Yomonlik, zulmat, sovuqlik va 
yovuzlik kuchlariga Anxro-Manyo - Axriman rahbarlik qiladi. Bu 
kurashda yorug'likning zulmat, yaxsbilikning yomonlik ustidan 
g'alabasiga ishonch bildiriladi.
“Avesto”da mehnat nihovatda ulugianadi. Mehnat yaxshi­
lik, moddiy n e’matlar manbayi deyiladi. Inson saxovatli bo'lishi 
uchun a w alo mehnat qilishi, o 'z q o ii bilan noz-ne’matlar yaratishi 
uqtiriladi. “Avesto”da “don ekkan kishi taqvodorlik urug'ini ekadi. 
U mazdaga ixlosmandlik e'tiqodini o lg 'a suradi. iymonini oziqlan- 
tirib turadi... 
deyiladi. Bunga ajnal qilish o ;n ming marta ibodat 
qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish. 
mehnat qilish, yerdagi yovuzlikni yo‘qotish deb qaraladi. "G 'alla 
yerdan unib chiqqanda, - deyiladi “Avesto”da, devlar larzaga ke-
234

---

ladi, g'alla o'rib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g ‘alla 
yanchib un qilinayotganda ular mahv b o 'la d i../’.
“Avesto’'da inson axloq-odobi. madaniyati quyidagi uchlik: 
Gumata - y axshi fikr, Guchta - y axshi so'z, Gvarshta - yaxshi ish- 
da ifodalanadi. "Men yaxshi fikr. yaxshi so'z va yaxshi iishga shon
- shavkat baxsh etaman”, deb ta ’kidlaydi Axuramazda.
Yaxshi fikr deganda yaqin kishilarga mehribonlik, muhtojlik 
va xavf-xavotir ostida qolganda yordam berishga shaylik. kishilar 
baxt va saodati uchun faol kurashishga doim tayyor turish, hamma 
bilan ahil va totuv yashash va boshqalar tushuniladi. Yaxshi so'zlar 
deganda esa va’dasiga rioya qilish. so'zining ustidan chiqish, sav­
do -sotiq ishlarida halol bo'lish, qarzni o 'z vaqtida to'lash. o‘g'ir- 
lik va talonchilik qilmaslik, buzuqlikdan o ‘zini tiyish va hokazolar 
tushiniladi. Yaxshi ishlar deganda insonning o ‘z xatti-harakati- 
da yaxshi fikr va yaxshi so'zlarda ilgari surilgan barcha ijobiy 
yo'l-yo'riqlarga og‘ishmay amal qilish nazarda tutiladi.
Zardushtiylik axloq-odobi hayvonlarga nisbatan ham be- 
shafqat b o iish n i qat’iyan man etadi. Hayvonlarni kaltaklash va 
qiynash gunoh deb hisoblanadi. Kishilarni foydali hayvonlar haqi­
da g'am xo'rlik qilishga. ularga o 'z vaqtida ovqat berib turishga, 
yirtqich hayvonlardan qo'riqlashga da’vat etadi. Shuningdek, 
“Avesto"da ozodalik. poklik va tozalikka alohida e’tibor qaratila- 
di. Hovuzdan yuvilmagan iflos ko'zada suv olgan kishi besh dar- 
ra urib jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poklanish 
qat’iyan qoralangan.
“Avesto”da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e'tibor 
berilgan. qarindosh-urug', aka-ukaning quda-anda bo'Iishi qora­
langan. Hozirgi tibbiyot i'ani aka-uka, yaqin qarindoshlar o ‘rtasida 
qudachilik munosabatlari kelajak avlodning sog‘lom. to‘la-to'kis 
bo'lib tug‘ilishiga salbiy ta'sir ko brsatishini to 'liq aniqlagan. Buni 
esa bizning ajdodalrimiz allaqachon bilganlari hozirgi zamon ki- 
shisini lol qoldiradi.
K o'rib turganimizdek, O 'rta Osiyoda keng tarqalgan zardushtiy- 
likda oila va nikoh masalalari, inson muammosiga muhim ahamiyat

---

berilgan. Insonning jismoniy va m a’naviy pokligi zardushtiylik ax- 
loqining eng qadimiy talablaridandir. Oila va nikoh yaratuvchining 
talabiga mos kelganligi bois uni buzish taqiqlangan. Agarda oilada 
yer yoki xotin axloqsizlik, ya'ni buzuqchilik qilsa unday kishilar 
tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi uchun ku- 
rashganlar.
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra oila muqaddas hisoblangan. Uni 
mustahkarnlab, darz ketishiga yo ‘1 qo'ymaganlar. Zardushtiylikda 
qabristonlar aholi turar joyidan chetda, tepalik joyda bo'lishi ke- 
rakligi, u yerga mevali daraxt o'tqazish. o'stirish mumkin emasligi, 
archa, qayrag’och kabi mevasiz daraxt o'stirish kerakligi ta'kid- 
lanadi. “ Avesto"da aholining ko'pavishiga ham katta ahamiyat 
berilgan. Qasddan erga chiqmagan qiz va uylanmagan yigit qopga 
solinib 50 darra urilgan. Yigitga temir kamar bog'lab yurish buyu- 
rilgan.
‘'Avesto”da qadimgi tabiblarning qasamyodi va tabobat ramzi 
lion va Jom berilgan. Demak, tabib qasamyodi va ramzi Gip- 
pokratdan etnas, qariyb 250-300 yil muqaddam bizdan boshiangan 
ekan. Bu ham bizning madaniyatimiz qadimiyligini ko'rsatuvchi 
dalillardan biridir. “ Avesto”da ajdodlarimizning necha mingyillik 
m a'naviy merosi izlari o 'z aksini topgan. Unda johillik, zo'ravon- 
lik, tuhmat kabi yomon illatlar qoralanadi. Sof ko'ngilli bo'lish, 
bir -biriga xiyonat qilmaslik, savdoda bir-birini aldamaslik, haqorat 
qilmaslik kabi m a’naviy xislatlar targ'ib etiladi.