‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qadimgi Elam davlatining tashkil topishi. 
M.av. V l-V ming­
yillikda Eronning janubi-g‘arbiy burchagida xo'jalik rivojlanib. 
xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish jarayoni sodir 
b o iad i. M.av. Ill mingyillik boshlarida esa u yerda poytaxti Suza 
bo'lgan Elam davlati tashkil topadi. Hozirgi Eronning Karun va 
Kerxi daryolari havzasi m.av. V I-V mingyilliklardayoq ibtidoiy 
odamlar gavjum bo'lib yashagan oik atard an biri edi. Bu hudud 
aholisi Karun va Kerxi daryolari, soylari va jilg ‘alari havzasida 
dastlab daydib yurib, termachilik, ovchilik, baliqchilik va suv hay- 
vonlarini tutib yeb tirikchilik qilganlar. So'ngra esa bu yerda aho­
li dastlabki qayr va liman dehqonchiligi bilan shug‘ullanib, yerni
236

---

motiga - chopqi bilan yumshatib bug'doy, arpa, kunjut, tariq va 
boshqa ziroatchilik ekinlari ekib hayot kechirganlar. Ular asta-sekin 
quyr va liman dehqonchiligidan Karun va Kerxi daryo bo'ylarida 
dastlabki sug'orm a dehqonchilikka o 'ta boshlaganlar. Tekislikdagi 
va tog' yaylovlaridagi o'tloqlarda qo'v, echki. qoramol, yilqi boq- 
qanlar. Hududda hunarmandchilik va almashuvga asoslangan sav- 
do-sotiq rivoj topgan. Xususiy mulk, mulkiy tengsizlik, tabaqala- 
nish jarayoni sodir bo'lib. qabilalar ittifoqi shakllangan. M.av. XXI 
usrgacha Shumer va Akkad davlatlariga qaram bo'lib qoladi.
M.av. 2230-yilda Elam hukmdori X ita Akkad podshosi N aram - 
Suen bilan shartnoma tuzadi. Xita 
“Naram-Suenning dushmani
mening dushmanim, Naram-Suenning do 'sti esa mening do ‘stim ”,
deb e ’lon qiladi.
M.av. XXII asr boshlarida K u tik -ln sh u sh in ak Elamni bir- 
lashtirib, uni yagona davlatga aylantiradi. Shu vaqtda Elamga shi- 
moldan guteylar bostirib kirib, uni o'zlariga tobe qilib oladilar. Ur
111 sulolasi davrida Elam Mesopotamiya hukmdorlariga tobe etiladi. 
m.av. XXI asr oxirida Elam yana kuchayib, mustaqillikka erishib, 
urni o'ziga qaratadi va Janubiy Shumerni bosib oladi. Bobil pod­
shosi Xammurapi esa elamliklarni Shumerdan haydab chiqaradi.
M. av. 1730—1700-yillarda Elam qo'shinlari Mesopotamiyaga 
bostirib kirib. Akkadgacha bo'lgan yerlarni bosib oladi. XIV asr 
o'rtalarigacha Elam o‘z mustaqilligini saqlab qoladi. Keyinchalik 
bobilliklarga tobe bo'lib qoladi.
M. av. 1180-yilda Elam shohi Shutruk-Naxunta I Bobil qo'shin­
iarini mamlakatdan quvib chiqaradi. U Bobilga bostirib kirib bir 
qancha shaharlarni bosib oladi. Katta o ija la r qatori Xammurapi 
qonunlari yozilgan toshni ham Suzaga olib keladi.
M. av. 1155-1115-yillar Elam podsholigining gullagan davri hi­
soblanadi. M.av. 1115-yili elamliklar bobilliklardan yengilib, m.av. 
VIII asrgacha o 'z mustaqilligini yo'qotadi.
M.av. VIII asrda Elam mustaqilligini qaytadan tiklaydi va Bo­
bil bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi kurash boshlaydi. M.av. 
720-yili elam qo'shinlari bobil qo'shinlari yetib kelmasdan oldin 
Dyer yaqinidagi dahshatli jangda ossur qo'shiniarini tor-mor eta-
237

---

di. Elamliklar bobilliklar bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi uzoq 
kurashadilar. M.av. 639-yili Elam ossurlar, 596-yili bobillikiai 
ta’sirida bo'ladi. Nihoyat m.av. 549-yili uni eroniylar bosib oladi. 
Shu bilan mustaqil Elam davlati ham barham topadi. Elamda ilk 
davlatlar tashkil topgandan boshlab aholi Kerxi, Karun daryolari. 
katta-kichik soy va jilg 'a lar bo'yini o'zlashtirib sun'iy sug‘o- 
rishga asosolangan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Daryo, soy 
va jilg 'a lar b o ‘yidagi, tog'lik o ik a la rd a esa chorvachilik bilan 
shug'ullangan. Chorvachilikda yirik shoxli qoramol, qo‘y-echki, 
ot va eshak boqilgan. Dehqonchilikda bug'doy, arpa, kunjut, tariq 
yetishtirilsa, uzum, olma, nok, xurmo va boshqa sabzavotlar ham 
ekilgan. Elamda temirchilik, zargarlik, kulolchilik, to'qim achilik. 
toshtaroshlik, m e’morchilik, miskarlik, va hunarmandchilikning 
boshqa tarmoqlari taraqqiy etgan edi. Elam shohlari va savdo- 
garlari uzoq-yaqin mamlakatlar bilan savdo-sotiq olib borganlar. 
Elamda suratli xat mustaqil ravishda yaratilib, keyinchalik bu xat 
takomillashgan mixxat bilan almashtirilgan. M ixxat esa Mesopo- 
tomiyaning qadimgi xalqlaridan olingan.