‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

I
a r a l a s h  
( k o m b i n a t s i v a l a s h g a n ).  yoki  m u r a k k a b   t u z i l i s h l i   d e b   a t a l a d i .  
K o m b i n a t s iy a l a s h g a n   d a r s n in g   t a x m i n i y   tu zilish i:  u v   v a z if a la rin i 
tekshirish  va o ‘q u v c h ila r bilan  savol-iavob.  vanei  m a te ria ln i  o ‘rganish, 
o ‘zlashtirishini  dastlabki  tekshirish.  m a sh q   m isollari  d a v o m id a   yangi 
bilimlarini  m u s ta h k a m la sh .  ilgari  o ‘rganilganlarni  s uhbat  k o ‘rinishida 
takrorlash.  o ‘q u v c h ila r  bilimlarini  tekshirish  va  b a h o la sh .  uvga  vazifa 
berish. 
1
0 ‘quvchilarning  yangi  m ateriallar  bilan  tanishish  darsi  yoki  yangi 
bilimlarni berish  ( p l a n i s h )   darsi  nisbatan  keng doiradagi  savollarni  o ‘z 
ichiga olgan va u ni o ‘iganishga  k o ‘p vaqtini  talab qiluvchi,  o ‘quvchilarga 
tanish boMmagan yangi  material  uning  m a z m u n i boMgan t a ’lim jarayoni. 
Bunday  darslarda  uning  m azm uni,  aniq  m aqsadi  va  o ‘quvchilarning 
mustaqil  ish  bajarishga  tayyorgarliklariga  q arab,  b a ’zi  hollarda  yangi 
m aterialni o ‘zi bayon  etadi.  Boshqa  h ollarda  esa  —  o ‘qituvchi  rahbarligi 
ostida 
0
‘quvchilarning  mustaqil  ishlari  olib  boriladi,  u c h in ch i  h o ld a  — 
unisi  ham   bunisidan  ham   foydalaniladi.  Yangi  m aterial  bilan  tanishish 
darsining tuzilishi:  yangi  materialni  o ‘rganish  u c h u n   asos boMgan  a w a lg i 
materialni  takrorlash.  0 ‘qituvchining  yangi  m aterialni  va  darslik  bilan 
ishlashni  tushuntirishi,  bilimlarni tu shunishla rini  tekshirish  va  dastlabki 
m ustahkam lash,  uyga  vazifa  berish.
Bilimlarni  m ustahkam lash darslarida o ‘quv  ishining asosiy  m a z m u n i 
ilgari o ‘zlashtirilgan bilimlarni  m ustahkam   o ‘zlashtirish  m aqsadida ularni 
ikkinchi  b o r tu s h u n i b   olish  hisoblanadi.
0 ‘quvchilar o ‘z bilimlarini  yangi  m a n b a l a r  b o ‘yich a anglab  o la d ila r 
va  chu q u rla sh tirad ila r yoki  ularga  m a ’lu m   boMgan  q o id a   asosida  yangi 
m a s a l a la r   y e c h a d i l a r ,   ilgari  o lg a n   b i l i m l a r i n i   o g ‘z a k i   va  y o z m a  
t a k r o r l a y d i l a r   y o k i   ilgari  o ‘r g a n g a n l a r i n i   y a n a d a   c h u q u r r o q   va 
m ustahkam  o ‘zlashtirish  m aqsadida  ulard a n   a lo h id a  m asala la r b o ‘yicha 
a x b o r o t   b e r a d i l a r .   T u z i l i s h i   b o ‘y i c h a   b u n d a y   d a r s l a r   q u y i d a g i  
bosqichlardan  o ‘tish n i  k o ‘z d a  tutadi:  uy  vazifasini  te kshirish,  o g ‘zaki 
va  yozm a  m a s h q la rn i  bajarish,  to p s h iriq n i  b a ja rish n i  te kshirish,  uyga 
vazifa  berish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o ‘nikm a  va  m alakalarni  ishlab chiqish  va  m ustahkam lash  darslari 
bilimlarni  mustahkam lash  darslari bilan  bog‘liqdir.  Bu jarayon bir necha 
maxsus  darslar ja ra y o n id a   am alga  oshiriladi.  Boshqa  darslarda  yangi 
m avzularni  o ‘rganishda  d a v o m   ettiriladi.  Shu  bilan  birga  avvaliga 
m ashqni  bajarish  ishlari  b olalar  to m o n id a n  
0
‘qituvchi  y orda m ida  va 
ular topshiriqni  q a n d a y   tush u n g an larin i  dastlab jiddiy tekshirish  bilan 
b a ja r ils a ,  k e y i n c h a l ik   esa  q a y e r d a   q a n d a y   q o i d a   q o 'l l a n i l i s h i n i  
o ‘quvchilarning  o ‘zlari  belgilaydilar.  U lar turli  vaziyatlarda  m alaka  va 
k o ‘nikm alarini  q o ‘llash,  shu j u m la d a n ,  hayotiy am aliyotida  q o ‘llashni 
o ‘zlashtirib  olishlari  kerak.
U i n u m l a s h t i r u v c h i   d a r s l a r   ( b i l i m l a r i n i   u m u m l a s h t i r i s h   va 
tizimlashtirishlar)  ilgari  o ‘tilgan  materialdan  eng  m uhim   savollari  qayta 
takrorlanadigan  va  tizimlashtiriladigan,  o ‘quvchilar bilimlarida  mavjud 
kamchiliklari t o ‘ldiriladigan  va o ‘rganilayotgan  kursning muhim g ‘oyalari 
ochib beriladigan  darslar hisoblanadi.  Uinumlashtiruvchi  darslar mavzu, 
b o ‘lim  va  o ‘quv  kurslarining  yakunida  o ‘tkaziladi.  Kirish  va  yakunlash 
darsning tarkibiy elementi  hisoblanadi. Takrorlash va  umumlashtirishning 
o ‘zi hikoya,  qisqacha xabarlar,  darslikni o ‘qib berish yoki o ‘qituvchining 
o ‘quvchilar  bilan  su hbat lash ish i  shaklida 
0
‘tkazilishi  mumkin.
Tekshirish  (n a z o ra t)  darslari  o ‘qituvchiga 
0
‘quvchilarning  m a ’lum  
sohadagi  bilim,  m alak a  va  k o ‘nikm alari  shakllanganlik  darajasi,  o ‘quv 
materialini  egallashdagi  kamchiliklarni  aniqlash, shuningdek,  navbatdagi 
to p s h iriq la rn in g   bajarish  y o 'lla rin i  belgilab  olishga  yordam   beradi. 
Tekshirish  darslari  o ‘q u v c h id a n   ushbu  mavzu  b o ‘yicha  uning  h a m m a  
bilim ,  k o ‘n ikm a  va  m alakalarini  q o ‘llashini  talab  etadi.  Tekshirish 
o g ‘zaki  h a m d a   y o zm a  shaklda  h a m   am alga  oshirilishi  m um kin.
Y u q o r i d a   i f o d a la n g a n   h a m m a   d a r s la r n i n g   m ajburiy  e le m e n ti  
tashkiliy va yakuniy bosqich  hisoblanadi.  Tashkiliy bosqich  maqsadlarni 
q o 'y is h   va  ularni  o ‘q u v c h ila r  t o m o n id a n   qabul  qilish  sharoitlarini 
t a ’m i n l a s h ,   ish  s h a r o i t i n i   y a r a t i s h ,   o ‘q u v   fa o liy a ti  m o t iv l a r i n i  
d o lz a r b la s h tir is h   va  m a te r ia ln i   id ro k   etish,  an g lash ,  eslab  qolish 
yuza sid a n   beriladigan  k o ‘rsatm alarni  shakllantirishni  k o ‘zda  tutadi. 
Darsga  y a k u n   yasash  b o sq ich id a  m aqsadlarga  erishish  qayd  etiladi, 
и1аща  erishishda  b arch a  yoki  yakka 
0
‘quvchilarning  alohida  ishtiroki 
belgilanadi,  ishlari  b a h o la n a d i  va  istiqbollari  belgilanadi.
T a ’lim n in g   ta shkiliy  shakii  sifa tid a   dars  din,amik  hodisadir,  -U 
p edagogik j a r a y o n n in g   yaxlitligini  t a ’m inlaydi  va  t a ’limiv-tarbivaviv- 
rivoilantirish  vazifalarini  ijobiy  y e c h im in i  topishga  im kon  beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Dars  rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga b o ‘lgan  talablarda 
o ‘zin in g   aniq  ifodasini  topadi.
Z a m o n a v iy   darslar  quyidagi  talablarga ja v o b   b e ra   olishi  lozim:
— fanning i!g‘o ry u tuqlari,  pedagogik texnologiyalardan  foydalanish, 
d arsni  o ‘quv-tarbiyaviy jarayon  q o n u n iy a tla ri  asosida  tashkil  etish;
—  d a r s d a   b a r c h a   d i d a k t i k   t a m o y i l   va  q o i d a l a r n i n g   o p t i m a l  
nisbatlarini  t a ’minlash;
—  o ‘quvchilarning qiziqishlari,  layoqati  va talab larin i  hisobga  olish 
asosida  u lar to m o n id a n   bilim larning  puxta  o 'z la shtirilishi  uch u n   z a r u r  
sharoitlarni  yaratish;
—  o ‘q u vchilar anglab  yetadigan  fa nla raro  b o g ‘liqliklarni  o 'r n a tis h ;
—  ilgari o ‘rganilgan  bilim va  malakalari, shuningdek,  o ‘quvchilam ing 
rivojlanish  darajasiga  tayanish;
—  shaxsning  h a r   t o m o n l a m a   rivojlantirishni  m otivatsiyalash  va 
faollashtirish;
—  o ‘quv-tarbiyaviy  faoliyat  b a r c h a   b o sq ic h la rin in g   mantiqiyligi  va 
emotsionalligi;
—  pedagogik  vositalardan  sam arali  foydalanish;
—  za ru r bilim,  k o ‘nikm a va  m alaka la r,  fikrlash  va  faoliyat  ratsional 
usullarini  shakllantirish;
—  mavjud bilimlarni doim o boyitib borish  ehtiyojini  yuzaga  keltirish;
—  h ar  bir  darsni  puxta  loyihalashtirish,  rejalashtirish,  tashxis  va 
taxm in  qilish.
H a r bir dars quyidagi  uchta asosiy m aqsadga  erishishga  y o ‘naltiriladi: 
o ‘qitish. tarbiyalash.  rivoilantirish. A na sh rlam i hisobga olib darsga um um iy 
talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi.
Didaktik  (voki t a ’lim)iv talablarga  h a r bir darsning t a ’lim vazifalarini 
aniq  belgilash,  darsni  axborotlar  bilan  boyitish,  ijtim oiy  va  shaxsiy 
ehtiyojlarni  hisobga olish  bilan  m a z m u n in i optim allashtirish,  idrok etish 
eng  yangi  texnologiyalarini  kiritish,  turli  xildagi  shakli,  m etodlari  va 
ko‘rinishlaridan  mos ravishda foydalanish,  dars tuzilishini shakllantirishga 
ijodiy  yondashish,  jam oaviy  faoliyat  usullari  bilan  birga  o ‘quvchilar 
mustaqil faoliyat lari ni turli shakllaridan  birga foydalanish,  operativ qayta 
aloqani t a ’minlash,  amaliy nazorat  va boshqaruvni am alga oshirish,  ilmiy 
m o ‘ljal  va  darsni  m ahorat  bilan  o ‘tkazishni  t a ’m in la sh   kabilar  kiradi.
.  Darsga nisbatan q o ‘yiladigan tarbivaviv ta la b la r o ‘quv m ateria l in»ng  . 
tarbiyaviy  im koniyatlarini  aniqlash,  darsdagi  faoliyat,  a n i q   erishilishi 
m um k in   boMgan tarbiyaviy m a q s a d la m i  shakllantirish  va q o ‘yish,  faqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘quv ishlari  maqsadlari va  m azm u n id an  tabiiy ravishda kelib chiqadigan 
t a r b i y a v iy   m a s a l a l a r n i   b e l g i l a s h ,   o ' q u v c h i l a r n i   u m u m i n s o n i y  
qadriyatlarda tarbiyalash,  hayotiy m u h im  sifatlar (tirishqoqlik,  tartiblilik, 
m a s’uliyatlilik,  intizomlilik,  mustaqillik,  ish  bajarishga  qobiliyatlilik, 
e ’tiborlilik,  halollik va boshqalar)ni  shakllantirish,  o'quvchilarga diqqat- 
e ’tiborli  m u n o s a b a td a   bo'lib,  pedagogik  od o b   talablariga  a m a l  qilish, 
o 'q u v c h ila r bilan  h a m korlik va  ularning  muvaffaqiyat  q o zonishlarida n 
m a n fa a td o r b o 'lis h d a n   iborat.
Barcha darslarda doim  am alg a  oshirilib boriladigan  rivoilantiruvchi 
talablarga 
0
‘quvchilarda o ‘q u v -o ‘rganish faoliyati ijobiy sifatlari,  qiziqish, 
ijodiy  tashabbuskorlik  va  faollik,  shakllantirish  h a m d a   rivojlantirish, 
o 'q u v c h ila rn in g   idrok etish  im koniyatlari darajasini  o 'rg a n is h ,  hisobga 
olish,  «rivojlanishning  yaqin  z o n a sin i  loyihalashtirish»,  « o'z ib  ketish» 
darajasidagi  o 'q u v   m a sh g 'u lo tlarin i tashkil  etish,  rivojlanishidagi  yangi 
o'zgarishlarni  rag'batlantirish,  o 'q uvchilarning intellektual,  emotsional, 
ijtim o iy   riv o j la n i s h la r id a g i   « sa k r a s h » la rn i  o l d i n d a n   k o ' r a   bilish, 
b o s h l a n a y o t g a n   o ' z g a r i s h l a r n i   h i s o b g a   o lis h   a s o s i d a   o 'q u v  
m ash g 'u lo tlarin i  operativ  qayta  qurish  kabilar  kiradi.
N o s tan d a rt  darslar.  XX asr 70-yillari  o'rtalarida,  milliy maktablarda 
o 'q u v c h i l a r n i n g   m a s h g 'u l o t l a r g a   q i z i q i s h la r i n i n g   p a s a y is h   xavfi 
aniqlandi.  M u a m m o n i  b a r ta ra f etish  m aqsadida  nostandart  darslarning 
tashkil  etilishiga  alo h id a  e ’tib o r   qaratildi.  N o stan d a rt  dars  a n ’anaviy 
tuzilishdagi  im provizatsion  o 'q u v   m ashg'ulotidir.
Pedagogik  ad a biyotlarni  tahlil  qilish  nostandart  darslarning o 'n lab  
turlari  m avjudligini  k o 'rsa td i.  U l a r   orasida  «berilish»  darsi.  amaliy 
o'yinlar.  m atbuot  konferensivalari.  iiodiv hisobotlar.  m usobaaalar.  KVN 
turidagi  o 'v in la r.  tanlov.  teatrlashtirilgan  darslar.  binar.  kom puterli 
d a r s la r .   f a n t a z i v a l a r .   « s u d l a r » .  h a q i q a t n i   izlash .  « p a r a d o k s la r» . 
auksionlar.  dialoglar  va  b o s h q a la r  ko'zga  tashlanadi.