З б е к и стон р е с п у б л и к а с и о л и й в а


Сутэмизувчиларнинг келиб чи^иши ва эволюцияси



Download 18,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet201/211
Sana16.04.2022
Hajmi18,49 Mb.
#555986
1   ...   197   198   199   200   201   202   203   204   ...   211
Bog'liq
Лаханов Умурқалилар зоологияси

Сутэмизувчиларнинг келиб чи^иши ва эволюцияси
Сутэмизувчилар устки тошкумир ва перм даврларида пайдо булган 
даррандасимон (ТЬегошофЬа) судралиб юрувчилардан келиб чикдан. 
Даррандасимон судралиб юрувчилар к;атор примитив белгиларга эга 
булган, чунончи, умуртк;алари амфицел, буйин ва бел умуртцалари- 
нинг к;овургалари \аракатчан, бош мияси анча кичик булган. Шу би­
лан бирга уларнинг тишлари чукурчаларда (альвеолаларда) жойлаш- 
ган булиб, курак, к;озик; ва озик; тишларга ажралган. Баъзиларида ик- 
киламчи суяк танглай булган, энгса буртмаси эса икки-уч булимли 
булиб, уларда пастки жаг мия кутиси билан икки томонлама куши- 
лиш ^осил калган: бир томондан, квадрат суяклар оркдли, иккинчи 
томондан, тиш ва тангача суяклар орк;али кушилган. Шу муносабат 
билан тиш суяги каттаради, квадрат ва кушилиш суяклари аксинча, 
кичкиналашади. Даррандасимон судралиб юрувчилар уз аждодлари 
\исобланган котилозаврлардан кам фарк; ^илган ва купгина амфибия- 
ларга хос белгиларини сакдаб к;олган.
Перм ва триас даврлари давомида даррандасимон судралиб юрувчи­
лар бир к,анча усимликхур, йирт^ич ва ^аммахУрлар гуруэутрига 
булинган, булар бур даврига келиб к,ирилиб кетган. Нисбатан майда 
гуру\пари сак^аниб к;олган. Буларнинг сезув органлари кучли ривож­
ланган ва хулк;-атвори мураккаблашган. Буларнинг ичида дарранда- 
тишли (Theriodontia) судралиб юрувчилар ажралиб чикдан. Бу гуру\- 
нинг таникуш вакиллари сифатида Шимолий Двинадан топилган узун- 
лиги 3 м келадиган, к;озик; тиши кучли тарак;к;ий этган катта йиртк;ич 
иностранцевия (Inostrancevia alexandri) билан Жанубий Африканинг 
триас цатламидан топилган узунлиги 2 м келадиган циногнатус 
(Cinognathus) ни (167-расм) курсатиш мумкин.
Крпчик^и ва йулдошли сутэмизувчиларнинг триас даврида яша- 
ган даррандасимон судралиб юрувчилар — уч буртматишли йирт^ич 
ценодонтлардан (168-расм) келиб чикданлиги исботланган. Шу давр- 
да буларнинг иккиламчи суяк танглайи, гурух^ларга булинган тиш ­
лари, оёк^арининг сутэмизувчиларга ухшаб жойлашганлиги, диаф- 
рагмаси хрсил булгани дикдатга сазовор. Энг крдимги сутэмизувчилар
— эритротерийлар каламушдан кичикрок, х,айвонлар булган.
www.ziyouz.com kutubxonasi


167-расм. Пастки учламчи даврда яшаган судралиб юрувчилардан
циногнатуснинг тиклангани.
Триас даврининг устки цатламларида яшаган сутэмизувчилар икки 
гуру^га булинган. Булардан биринчи гурух;и бирламчи даррандалар 
(Prototheria) булиб, булар майда даррандалар булган ва озиц тишлари 
уч буртмали булган (169-расм ). Буларга уч буртм атиш лилар 
(Tpiconodontia) деб ном берилган. Уч буртматишли сут эмизувчилардан 
бур даврвда йуцолиб кетган куп буртматишлилар (Multituberculata) келиб 
чицади ва булардан кейин бирйуллилар пайдо булади. Уч бУртмалилар 
учта асосий rypyjyiapra (туркумга) булинади, буларнинг иккитаси 
(Triconodontia ва Symmetridontia) бутунлай цирилиб кетган ён шохчалар 
булса, учинчиси — яъни х;ациций уч бУртмалилар (Pantotheria) 
цопчицлилар билан йуддошлиларни пайдо цилган (170-расм). Крпчиц- 
лилар бур даврида пайдо булган. Уларнинг энг цадимги цолдицпари 
Шимолий Америка ва Европадан топилган. Бу ерларда улар учламчи 
даврда кенг тарцалган. Шу даврнинг охирларига келиб узига нисбатан 
анча юцори тарацций этган ^айвонлар томонидан сициб чицарилган. 
Х,озир улар фацат Австралия, Янги Гвинея, Тасмания, Жанубий Аме­
рика ва цисман Шимолий Америка \амда Сулавес оролида тарцалган.
Мезозой эрасининг охирига келганда Ер юзининг катта-катта цисм- 
лари гоят кучли тоглар \осил цилиш жараёнига учраб, ицпим шарои- 
ти кескин ёмонлашиб цолганда, сутэмизувчилар иссиццонли булиши, 
тирик бола тугиши ва бош миясининг юксак тарацций этганлиги 
туфайли рептилияларга цараганда анча яхши а^волда булган. Натижа-
www.ziyouz.com kutubxonasi


256
169-расм. Юра даврида яшаган сутэмизувчилар: A —Ptilodus нинг бош скелети ва
тишлари; Б —учбуртматишлилардан Amphitherium нинг пастки жат ва тишлари.
да рептилияларнинг аксарияти цисман му^итнинг бевосита таъсирида, 
цисман сутэмизувчилар ва цушлар билан \аёт учун курашда енгилиб, 
цирилиб кетган ва уларнинг урнига табиатда йулдошлилар ^укм-рон 
булиб цолган. Йулдошлилар \ам уч буртмалилардан бур даврининг 
бошида ажралиб чиццан. Уларнинг примитив гуру^и (хашарот-хурлар)га 
мансуб булган вакиллари Му гул и сто нда устки бур цатламларидан то- 
пилган. Эх,тимол, йулдошлиларнинг бошца барча туркумлари шу 
\ашаротхурлардан келиб чиццандир.
Сутэмизувчилар систематикаси цазилма гуру\ларини х,ам ^исобга 
олганда тубандагича куринишга эга:
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 18,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   197   198   199   200   201   202   203   204   ...   211




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish