‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

1.3. Kichik biznes va tadbirkorlik muhiti hamda
unga ta’sir etuvchi omillar
H a r q a n d a y tad b irk o rlik m a ’lum bir h u d u d d a : m a m la k a t, 
v ilo yat, s h a h a r y o k i q ish lo q m iq y o sid a olib borilad i. T ad b irk o rlik
fao liy atin i sa m a rali olib b orish u c h u n m a ’lum b ir ish c h i m u h iti 
b o 'l i s h i k e ra k . B u n d a y m u h it a y rim h u d u d l a r m iq y o s id a
m u ja s s a m la n ib , o 'z i d a is h b ila r m o n lik n i a m a lg a o s h ir i s h n i
m u ja ssa m la n tirg a n . U m u m iy h o ld a tad b irk o rlik m u h iti asosan
quyidagi t o ‘rt om il: huq uqiy, siyosiy, ijtim oiy va iqtisodiy o m illa r- 
ning o ‘zaro b o g ‘liqligi natijasida am alga oshiriladi.
U la r ijobiy yoki rag‘b atla n tirish k o ‘rin ish id a h a m sh ak llan ish i 
m u m k in . U sh b u holda m am la k a t yoki m in taq a d a g i m avjud sh a rt- 
s h a ro itla r tad b irk o rlik fao liy atini olib b o rish u c h u n m o s b o ‘ladi. 
C h u n k i, b u n d a y m uh it tadbirkorga am alga oshirayotgan ishlarining 
natijalari q an d ay b o 'lish in i o ld in d an ko‘ra bilishiga keng im k o n iy at 
tu g ‘diradi. T ad b irk o rn in g o 'z ishi natijalarini o ld in d a n k o 'ra bilishi 
tavakkallik tu sh u n ch asig a teskari holda ifoda etiladi. A g a r tadbirk or 
m a ’lum b ir m u h itd a tav akkalch ilik asosida faoliyat y u rita y o tg a n
b o 'lsa , u h o ld a u o 'z g a ru v c h a n lik , b eq aro rlik , tav a k k a lc h ilik bilan 
tavsiflanadi.
B u n d a y m u h it y u q o rid a k eltirilg an ijobiy m u h itg a to 'g 'r i 
kelm aydi. A m a ld a k o 'p h o lla rd a tad b irk o rlik m u h itin in g m a ’lum
b ir o m ili ta d b irk o rn in g ish n atijalarig a asosiy t a ’s ir k o 'rsa ta d i, 
deb b o 'lm a y d i. C h u n k i ta d b irk o rn i k o 'p ro q tad b irk o rlik m u h itin i 
belgilovchi o m illarn in g o 'z a ro bog'liqligi qiziqtiradi.
Y u q o rid a t a ’kidlab o 'tilg a n o m illa rd an hu quqiy o m illa r asosiy 
o m il h iso b la n a d i, ch unk i tadb irk orlik faoliyatini olib b o rish u c h u n
tad b irk o rlik m u h itid a am alg a oshirilishi m u m k in b o 'lg a n o 'y in la r 
q o id asin i k o 'rs a tib berad i. O 'y in la r qoidasi tu sh u n c h a s i ruxsat 
etilgan va am alg a o sh irilayo tg an ish (h ara k a t)la m i o 'z ichiga oladi 
R uxsat etilg an ish (h a ra k a t)la rg a n isb atan o 'y in q o id a la ri turli 
sh ak ld a n am o y o n b o 'la d i. O 'y in qoidalari «nim a qilish m u m k in -u
n im a qilish m u m k in em as» tam o y ili a so sid a ish la b c h iq ilish i 
m um kin.

---

Bu qoidalarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish yoMidagi barcha 
c h e g ara y o k i cheklovlar yaqqol k o ‘rsatib berilishi kerak. U m u m a n , 
huquqiy om il tad b irk o rlik fao liy atin i yu ritish y o ‘lidagi b a rc h a
q o n u n la r (so liq , er, m e h n a t m u n o sa b a tla ri) va y o 'riq n o m a la r 
m ajm u i b o 'lib , ta d b irk o rlik fa o liy atin i ta rtib g a so lad i h a m d a
ta d b ir k o rn in g iq tis o d iy ja ra y o n d a g i b o s h q a s u b y e k tla r b ila n
m u n o sab atin i m u jassam lan tiradi.
H u q u q iy b a z a n in g t o ‘liq yoki b ir m e ’y o rd a yuritilm aslig i 
tadbirkorlik faolligi darajasiga katta salbiy ta ’sir k o ‘rsatishi m um kin. 
H o zirg i k u n d a 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik asid a a m a liy o td a ta tb iq
etilayotg an iq tiso d iy islo h o tla rn in g asosini tash k il eta y o tg an bir 
b u tu n hu qu qiy baza m avjuddir.
H uquqiy o m iln in g tavsifiga «huquqiy m adaniyat» tush u n ch asi 
ham kiradi. B u nin g ostida m illatning qo nunlarga to ‘Iiq rioya etishi, 
y a ’ni in so n la rn in g o n g id a q o n u n la r talab in i bajarish kerak degan 
tu s h u n c h a n in g boMishi tu sh u n ila d i. Agar, b a rc h a z a ru r q o n u n la r 
qabul qilin sa-y u , lekin u lar a m a ld a ishlam asa yoki tatbiq etilm asa, 
b u n d a y ja m iy a tn i q o n u n larg a b o ‘y su n u v ch an deb b o ‘lm ay d i va 
buni tad b irk o r o ‘z fao liy atin i y u ritish d a e ’tib o rg a olishi sh a rtd ir.
S iy osiy o m il ta d b irk o rlik ja r a y o n id a b o 'la y o tg a n b a rc h a
h o d isalarg a d a v la tn in g m u n o sa b a ti va ularga d av latn in g t a ’sirini 
belgilab beradi. D avlatning tad b irk o r faoliyatiga qay darajad a t a ’sir 
ko ‘rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham siyosiy om il tushunchasiga 
kiradi. B unday aralashish o ld in d a n belgilan m agany ok i belgilangan 
b o 'lis h i m u m k in . U m u m a n , ta d b irk o rlik fao llig i d a ra ja s ig a
davlatnin g m u n o sab ati rag 'b a tla n tirish yoki betaraflik k o ‘rin ish id a
n a m o y o n b o'ladi.
H a r b ir m a m la k a td a tad b irk o rlik n in g rivojlanishiga undagi 
siyosiy tiz im n in g barq aro rlig i k a tta ta ’sir k o ‘rsatadi. A gar siyosiy 
tiz im b a rq a ro r b o ‘lm asa, ta d b irk o rla r k atta investisiyalarni jalb
etm asdan yuqori darajadagi foyda olish m aqsadida kichik m u ddatga 
m o 'lja lla n g a n turli o p e ra ts iy a la rn i a m a lg a o sh irish g a h a ra k a t 
qiladilar. Siyosiy ah voln ing barqarorligi tadbirk orga o ‘z faoliyatini 
strateg ik jih a td a n lo y ih a la sh tirish , y a ’ni u z o q m u d d atg a m o ‘ljal- 
lan g an ishlarn i am alg a oshirish im k on in i beradi.

---

Ijtim oiy om il bo shqalarga n isb atan tarkibi jih a tid a n a n c h ag in a
m urakkab hisoblanadi. S hun ing u c h u n h a m un ing tarkibi k o 'p g in a
e le m e n tla rd a n tash k il to p a d i. A gar ta d b irk o r ularni e ’tib o rg a
o lm a sa , bu salbiy n a tija la rg a olib kelishi m u m k in . Q u y id ag ilar bu 
o m iln in g asosiy ele m en tlari h isob lan ad i:
— ja m iy a td a m a fk u ra n in g holati;
— m illiy u rf-o d a tla r;
— m illa tn in g m a d a n iy va m aish iy o d atlari;
— atrofdagi k ish ila m in g ta d b irk o r v a tad b irko rlik fao liy atiga 
m u n o sa b a ti;
— davlatning tad b irk o r va tad b irk o rlik faoliyatiga m u n o sab ati.
Iqtisodiy o m il bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o 'z id a
aks ettirad i. N a rx -n a v o tizim i, o 'z n av b atid a, n arxlarnin g darajasi, 
ishlab ch iq a rish ja ra y o n ig a ta d b irk o r to m o n id a n jalb e tila y o tg a n
ishlab ch iq arish o m illa ri, ish c h i k u c h i, kredit stavkasi m iq d o ri 
h am da soliq va m ajburiy to ‘lovlami o 'z ichiga oladi. B unda bozordagi 
ra q o b a t s h a rt-s h a r o itla r i sifat va m iq d o r jih a td a n ta h lil q ilib
chiqiladi.
T a d b irk o rlik n i davlat to m o n id a n m a ’lum b ir s h a rt-s h a ro itla r 
ya ra tilg a n d ag in a am a lg a o sh irish m u m k in . U n in g tarkib to p ish i 
a w a la m b o r ja m iy a td a g i m a 'lu m b ir v az iy a tn in g vujudga kelishi 
bilan bog'liq b o 'lib , u n dagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat tad b irk o rlik
faoliyatini tarkib to p tirish g a y o 'n a ltirilg a n b o 'la d i. S h u n in g u c h u n
h a m 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s id a k ic h ik b iz n e s v a x u s u s iy
ta d b irk o rlik n i q o 'lla b - q u w a tla s h b o 'y ic h a P re z id e n tim iz I .A. 
K arim o v tash ab b u si b ila n z a ru r q o n u n la r, q aro rlar, fa rm o n la r 
va shu kabi h u q u q iy -m e ’y oriy h u jja tla r qabul q ilin g an b o 'lib , 
u lar hayotga tatb iq etilm oqda. S hu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini 
rag'batlantirish m aq sad id a ikkita fond: tadbirkorlikni rivojlantirish, 
kichik biznesni rivojlantirishga ko'm aklashish fondlari tashkil etilgan.
T ad b irk o rlik fao liy atin in g kelajagi tad b irk o rlik m u h iti b ila n
belgilanadi, u esa jam iyatdagi ijtim oiy-i qtisodiy vaziyatni aks ettiradi. 
Ijtim oiy-iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy m ustaqillik, tad b irk o rlarsin fi, 
iqtisodiy a lo q a lard a b o z o m in g u stu vo rlig i, tad b irk o rlik k a p ita lin i 
m u ja ssam la n tirish s h a ro itin in g m avjudligi va z a ru r resu rslard an
foydalanish kiradi.

---

T adbirk orlikn in g ijtim oiy m ustaqillik darajasi b o zo rd a vujudga 
kelayotgan m ustaqil korxona va tash k ilo tlar soni bilan tavsiflanadi. 
T ad b irk o rlik m u h itin i sh ak llan tirish b o sh q a rila d ig an ja ra y o n d ir. 
Lekin b o sh q a rish usullari m a ’m u riy yoki direk tiv k o ‘rin ish d a
b o 'lish i m u m k in em as. U la rn in g aso siy ta d b irk o rlik faoliyati 
subyektlariga t a ’sir etilad ig an c h o ra la rd a n em as, balki sh u n d a y
s u b y e k tla rn in g tark ib to p is h i y o 'lid a q u lay s h a rt-s h a r o itla r n i 
y a ra tish d a n ib o rat b o 'lish i kerak.
T a d b irk o rlik m u h itin i tark ib to p tiris h k o 'p jih a tli ja ra y o n
b o 'lib , u o 'z ichig a q u y id ag ilam i q a m ra b oladi:
— ijtim oiy, iqtisodiy va ijtim oiy-iqtisodiy falsafa h a m d a ja m iy a t 
a ’zolari psix olo giy asin in g u la r bilan b o g 'liq b o 'lg a n o 'z g a rish i;
— tadbirkorlikni rag'batlantiruvchi m illiy d a stu r qabul qilinishi.
T ad b irk o rlik n i riv o jlan tirish n in g aso siy m aq sad i m am la k a t
iqtisodiy o 's is h in in g q o 's h im c h a m an b a i sifatid a ijtim o iy m u a m - 
m olarni b a rta ra f etishda katta rol o 'y n a y d i, b andlik m u am m o la rin i 
hal etish , m illiy boylikni o 's tiris h va m illa tn in g farovonligi u c h u n
xizm at q ilad i. (1 .3 .1 -ra sm .)
H o zirgi s h a ro itla rd a tad b irk o rlik m u h itin i tark ib to p tirish
nafaqat m illiy, balki xalqaro m u a m m o la rd a n h iso b lan ad i. M avjud 
m a m la k a tla ra ro g u ru h la rd a , m asalan , E vropa Ittifoqi m iq yosid a 
yagona tad b irk o rlik m u hiti vujudga k elm o q d a. Bu tad b irk o rlik
faoliyatini yuritish Evropa jam iyatiga kiruvchi barcha m am lakatlarda 
bir-biriga o 'x sh a b ketadi.
B iznesni sam arali yuritish unga tashqi m u h itd a n aralash ish n i 
y o q tirm ay d i. B iznesni y u ritish d a ta s h q a rid a n o zg in a aralash u v