‘z b b ton respublikasi oliy va ‘rta vlaxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

atrof-muhitga erkin, ongli munosabatda bo'lish;
• bosh miya faoliyatining emotsional - irodaviy doirasining
murakkablashuvi;
• 
voqelikning abstrakt-logik tushunilishi;
• shaxs faoliyatini birin-ketin intellektuallashtirish;
• ijtimoiy va kasbiy muhitga moslashish.
0 ‘smirlik davri xususiyatlari tahlilida faoliyatga alohida ahamiyat beriladi.
Faoliyat deb insonning ehtiyojlari va qiziqishlarini qondirishga 
qaratilgan xatti-harakatlari yig‘indisiga aytiladi.
Psixologiya faoliyatning 
o'yin, o'rganish, mehnat
turlarini qayd qiladi.
0 ‘yin 
- shartli vaziyatlarda ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga qaratilgan 
faoliyat turi.
0 ‘rganish 
- bu mehnat faoliyatini bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim, 
malaka va ko‘nikmalami muntazam egallash jarayonidir.
Mehnat 
- insonlaming moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi 
ijtimoiy foydali mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdir.
Sotsiologlar faoliyatning quyidagi asosiy guruhlarini ajratadilar: 
ijtimoiy
xarakter, maqsadga muvofiqlik, rejalilik, izchillik.
0 ‘smirlik davri faoliyatining 
ijtimoiy xarakteri 
shundaki, ular bu davrda 
jamiyat tarixiy rivojlanishi, ijtimoiy mehnat jarayonida erishilgan barcha 
b ilim la m i o ‘zlarin in g s a ’y -h arak atlari bilan o ‘zlash tirad ilar va 
takomillashtiradilar.
Faoliyatning maqsadga muvofiqligi 
esa o‘zining asosiy maqsadi, ya’ni 
kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalami egallash uchun ongli va muntazam 
intilishni bildiradi.
Faoliyatning rejaliligida 
esa barcha sa’y-harakatlar shunday tizimga ega 
bo‘ladiki, unda ular o‘zaro bog‘langan, ma’lum bir tartibda joylashgan, 
muvofiq ravishda reja asosiga qurilgan bo‘ladi.
Faoliyatning izchilligi 
doimiy ravishda ma’lum bir vaqt jadvali asosida, 
kasbiy faoliyatga tayyorlashdan iboratdir.
Shaxs faoliyatida uning 
yo‘nalganIigi 
m uhim o ‘rin egallaydi. 
Psixologlaming aniqlashlaricha, shaxsning yo‘nalganligi, bu shunday psixik 
xislatki, unda ehtiyojlar, motivlar, dunyoqarash, yo‘l-yo‘riq, hayot va faoliyat 
maqsadlari ifodalanadi.
Shaxsning yo‘nalganliligi tuzilmasidagi talabalaming asosiy ehtiyojlari 
bilimlar, kasbiy malaka va ko‘nikmalami egallash bilan xarakterlanadi.
0 ‘smirlik davri 
ehtiyojlari 
doim o‘sib borish xarakteriga ega. Ular nafaqat 
o‘quv faoliyatini, balki m a’naviy va moddiy hayotni qamrab oladi. Bundan

---

kelib chiqadigan ziddiyatlar talaba shaxsining harakatga keltiruvchi kuchlari 
bo‘lib xizmat qiladi.
Motivlar 
- bu ichki kuchlar bo‘lib, ehtiyojlar bilan bog'langan va u 
shaxsni belgili faoliyatga undaydi.
0 ‘smirlik davrining 
yo‘l-yo‘riqlari 
u yoki bu faoliyat turini amalga 
oshirishning ichki shayligidan iboratdir.
Maqsad 
shaxs uchun ahamiyatli bo‘lgan predmetlar, hodisalar, vazifalar 
va obyektlaiga yetishish bilan xarakterlanadi.
Shaxsning dunyoqarashi 
tabiat, jamiyat, insoniyatga bo‘lgan e’tiqodlari, 
ilmiy qarashlari asosida yuzaga kelgan tizimdir. Dunyoqarash shaxsning botiniy 
holati, hayot maqsadlari, qiziqishlari, munosabatlari, tutgan mavqelari 
bilan belgilanadi.
Demak, o ‘smiriik shaxsning shakllanishida muhim davr hisoblanadi.
0 ‘smirlar va qizlar hayoti va faoliyatining yangi sharoiti, ulaming faol 
o ‘quv ijtimoiy, m ehnat faoliyatlari b o ‘lg‘usi mutaxassis shaxsining 
shakllanishida o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadi. Nazariy bilimlaming oshib, muloqot 
doirasining kengayib, turm ush tajrib alarin ing boyib b orishi esa 
dunyoqarashning shakllanishiga ta ’sir etadi.
2.3. Talabaning aqliy faoliyat xususiyatlari
Pedagogika nazariyasida aqliy tarbiya shaxsni hayotga va mehnatga 
tayyorlashning muhim jihati sifatida belgilanadi. Uning mohiyati shundaki, 
intellektual faoliyatga qiziqish uyg‘otish, bilimlar bilan qurollanish, ularni 
qo‘lga kiritish va amaliyotda qo‘Uash metodlari, aqliy mehnat madaniyatini 
joriy qilish orqali aql va bilish qobiliyatlariga rahbarlik qilishdir.
Pedagogika va psixologiyaga oid tadqiqotlarda aqliy tarbiya muammosini 
tushunish bo‘yicha ikki muhim konsepsiya mavjud.
Ulardan biri 
o‘qitish jarayonida kishilar tomonidan to‘plangan va bir 
tizimga keltirilgan bilimlami egallashdan iboratdir. Bu qarash Platon davridan 
boshlab aksariyat falsafa va pedagogika namoyandalari tomonidan rivojlantirilgan 
(Ya.A.Komenskiy, Dj. Lokk, I.F.Gerbert vab.) Bu konsepsiya namoyandalari 
aqliy taibiyani belgilashda insoniyatning ijtimoiy tajribasiga asoslandilar. Bu esa 
so‘zsiz bu konsepsiyaning ijobiy jihati edi. Lekin bu konsepsiyada ta’lim 
oluvchilaming imkoniyatlari, so‘rovlari, qiziqishlari hisobga olinmagan edi.
Boshqa konsepsiya tarafdorlari 
(J.J. Russo va uning izdoshlari) bolaning 
aqli hammadan awal uning o‘z tabiiy faoliyatida rivojlanadi degan qoidaga 
asoslanadilar. T a’lim oluvchiga ishlash, harakat qilish, mustaqil bo‘lishga 
to‘la imkoniyat yaratilishi zarur. Bunda fan ikkinchi navbatga surib qo‘yilgan. 
Bu konsepsiya ijobiy va salbiy jihatlaiga ega.
Faol mustaqil faoliyat jarayonida aqliy tarbiya to‘g‘risidagi g‘oya ijobiydir, 
biroq unga yagona qoida sifatida qarashning o‘zi yetarli emas. Fanda to‘plangan

---

va insoniyatning tizimga tushirilgan tajribalarini inkor etib bo'lmaydi.
Pragmatika nazariyasi tarafdorlari tizimga tushirilgan bilimlami o'zlashtirish 
konsepsiyasini qattiq tanqid ostiga oldilar. Dj.Dyui ta’kidlaydiki, maktabdagi 
shaxs rivojlanishi, hayoti va tajribasi o'rganilishi lozim bo'lgan va tizimli 
bilimlar doirasini belgilaydigan o'quv dasturlariga bo'ysundirilgan, zero 
ular o'lik, mexanik va formal manbalardir. U «maktab fanlari»ning 
an’anaviyligidan voz kechishni taklif qiladi va o'qitishga «sun“iy jarayon* 
ning kiritilishini talab qiladi.
Aqliy taibiyani rivojlantirish jarayonida, bu konsepsiyani boyitishga 
harakat qilingan. K.D.Ushinskiy aqlni ham formal, ham real rivojlantirish 
mumkin deb hisoblaydi.
Demak, turlicha yondoshuvlar, aqliy rivojlanishga bo'lgan amaldagi 
munosabatlar bilan zich aloqada, deb qarashga imkoniyat beradi.
Shaxsning amaldagi munosabatlari deganda uning tabiat, jamiyat va jamoa, 
san’atga bo'lgan munosabati tushuniladi. Bu munosabatlarda insoniyatning 
ko'p asrlik tajribasida to'plangan va tizimga tushirilgan ilm-fanni egallash 
katta ahamiyatga molikdir.
Bunda faqat bilimlami egallashga erishishgjna emas, balki ulaming mohiyatiga 
chuqur kirib borish, ulami egallash hamda qo'llash metodlarini o'rganish, 
bilimlami e’tiqodga, fikrlash va faoliyat quroliga aylantirish ham zarur.
Aqliy rivojlanish bilimlarni o'zlashtirishning faqat hajmi va sifati 
emas, balki fikrlash jarayoni tuzilmasi, mantiqiy ish yuritish va aqliy 
harakatlaraing boyligi hamda uni to'g'ri qo'llash bilan ham belgilanadi.
Aqliy tarbiyaning umumiy sharti keng qamrovli faoliyatdir. Faoliyatning 
xarakteri ham muhim ahamiyatga molik. O'zi asoslanadigan ilmiy asoslaming 
kengayishi jarayonida aqliy rivojlanish intensivlashadi. Bunga faoliyatsiz holat 
va maqsadsiz vaqt o'tkazish zid turadi. U intellektual ojizlikni, qoloqlikni 
yuzaga keltiradi.
Aqliy rivojlanishning asosiy jarayonlari L.S.Vigodskiy, S.L.Rubinshteyn, 
A.N.Leontev, N.A.Menchinskaya, L.V.Zankov, M.A.Danilov, B.P.Esinov, 
M.N.Skatkin tadqiqotlarida yoritib berilgan. Ularda 
aqliy rivqjbnish o'rgaash, 
mehnat, о‘yin, hayotiy vaziyatlarda takomfflashib boravchi to'xtovsiz jarayon 
А и К р ta’kidlanadi.
Aqliy rivojlanish bilimlarni faol o'zlashtirish va ijodiy qo'llash 
jarayonida juda intensiv yuz beradi.
Aql rivojlanishining xarakterli xislatlariga quyidagilami kiritish mumkin:
•