Yusuf xos xojib “qutadg’u bilig” asari. Reja: Yusuf Xos Hojib hayot yo’li. «Qutadg’u bilig»

O’ngi qo’nmish orqish necha ko’chkuluk.

Ahmad Yugnakiyning fikricha, «foniy dunyo» zaharli ilonga o’xshaydi, u rohat ko’rish uchun emas, balki azob chekish uchun yaratilgan, uning turli-tuman achchiq tomonlariga ko’nikish, ularga sabr-chidam bilan bardosh berish kerak; baxt-rohat esa tushdir, xayol yoki qushning bir zumda uchib o’tishidir:

Yozingi bulut-tak yo tush-tak xoli,

Darangsiz kechar baxt yo qush tak uchar.


...Niqob ko’trur ochun, birar yuz ochar,

Yozar qo’l quchar-tak, yana tark qochar.

Dostonning badiiy xususiyatlari va tili


«Hibatul haqoyiq»da axloq-odob masalalari

«Hibatul-haqoyiq» avtori biror voqeani, sarguzashtni hikoya qilish vazifasini emas, balki ilm-ma’rifat, axloq-odob va boshqa masalalar haqida mulohaza yuritib, kishilarga o’git berish vazifasini o’z oldiga qo’yadi. Shunga ko’ra, "«ibatul-haqoyib"«didaktik doston bo’lib, bu uning badiiy xususiyatlari va uslubini belgilaydi. Garchi dostonda voqeaviy syujet bo’lmasa ham, uning boblari mazmuni va mohiyati bilan o’zaro uzviy bog’lanib, bir butun kompozision qurilishni vujudga keltiradi. Avtor dostonning boblarida turli xil hodisa, xislat va tushunchalarni muqoyasa qilish va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo’yish asosida ulardan har birining o’ziga xos ijobiy yoki salbiy tomonini ochadi, yaxshilarini e’tirof va targ’ib qiladi, yomonlarini qoralaydi va rad etadi. Bu usul avtorga dostonda qo’yilgan masalalarni ma’lum qarshilantirish asosida yoritish va yakunlash, mulohazalardan kelib chiqadigan o’gitning ta’sirini kuchaytirish va asarning badiiy qimmatini oshirish imkonini beradi. Ma’rifat bilan jaholat, saxiylik bilan baxillik, to’g’rilik bilan egrilik, xushtavozelik bilan odobsizlik va boshqalar mana shunday muqoyasa qilish va qarama-qarshi qo’yish usuli bilan yoritiladi.

«Hibatul-haqoyiq»da ko’proq uchraydigan badiiy til vositalaridan biri o’xshatishdir. Ahmad Yugnakiy ba’zan tradision o’xshatishlarni takror-takror ishlatsa ham, lekin u yangi va asl o’xshatishlar ham yarata olgan. Dostonning muqaddimasida avtor Dod-sipahsolorni dengizga va o’zini yomg’ir tomchisiga o’xshatadi. Biroq bu tomchi shunday tomchiki, u dengizga tushib, sadafdan qimmatli dur yasaydi. Bilimli kishi qimmatbaho oltinga, johil kishi arzimas, qalbaki aqchaga, bilimli ayol er kishiga, bilimsiz er ayolga, bilimli ilikli suyakka, bilimsiz iliksiz suyakka, qaramsiz kishi mevasiz daraxtga, dunyo karvonsaroyga, to’g’ri so’z asalga, yolg’on so’z og’izni achituvchi piyozga o’xshatiladi va hokazo.

Shoir asalari, xarobot-obodon, ming-bir, atlas-bo’z kabi tazod usulini bulut uyaladi, dunyo (bir go’zal kabi) o’z betidan chodirini oladi, ya’ni tong otadi kabi metaforalarni; ula-eshit va ula-bog’langin, ertagil-surgin va ertagil -er degin kabi so’z o’yinlarini ustalik bilan ishlatadi. Shu bilan birga u takrir, alliterasiya kabi poetik usullarni ham qo’llaydi. Bular she’riy misralarning mazmunini boyitish va uning badiiy qimmatini oshirishga xizmat qiladi.

«Hibatul-haqoyiq»ning muqaddima boblari g’azal yo’lida qofiyalangan bo’lib, boblar xalq qo’shiqlariga xos «a-a-b-a» to’rtlik tarzida qofiyalangan. Biroq ayrim o’rinlarda to’rtlik qofiyasi buziladi. Bu holat kitobdan nusxa ko’chirishda kotiblarning e’tiborsizligi bilan sodir bo’lganmi yoki aslida shunday bo’lganmi-aytish mushkul. Dostonda «unun-urun» kabi och qofiya ishlatish, radifni qofiya o’rnida qo’llash hollari ham ba’zan ko’rinadi. Biroq dalillar Ahmad Yugnakiy she’r tuzilishi qoidalarini yaxshi egallamagan degan xulosaga olib kelmaydi. Aftidan, shoir bunday hollar misralarning umumiy mohiyatiga putur etkazmaydi deb o’ylagan bo’lsa kerak.

«Hibatul-haqoyiq» qadimgi turkiy adabiy tilining qimmatli yodgorligidir. «Hibatul-haqoyiq»da «Qutadg’u bilig»dagidek qadim (kiyim), kelinki (keyingi), adoq (oyoq), qo’d (qo’y-»qo’ymoq» fe’lidan) kabi so’zlardagi «d» arxaik elementi, adiz (baland), ochun-ajun (dunyo), akshi (karvon), chig’ay (qashshoq, gado) kabi arxaik so’zlar sezilarli darajada uchrasa ham, lekin bu dostonning tili «Qutadg’u bilig»ning tiliga nisbatan keyingi adabiy yodgorliklarning tiliga xiyla yaqinroqdir. Bu hol eski turkiy adabiy tilining turli shevalar hisobiga va ma’lum darajada fors-tojik va arabcha so’zlarni o’zlashtirish yo’li bilan taraqqiy etib borganini ko’rsatadi.

Xalq maqollari va ta’birlari dostonning tilini ham, mazmunini ham birmuncha boyitadi. Xalq maqollariga alohida e’tibor bergan shoir bunday degan edi: