Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

2. Bola huquqlari masalalarining normativ shakllanishi va rivojlanishi

Inson huquqlari bo‘yicha dastlabki normativ hujjatlar to‘g‘risida fikr

yuritilganda, odatda Angliyadagi 1215-yilda qabul qilingan “Erkinliklarning buyuk

xartiyasi” bilan boshlangan Uyg‘onish davri ko‘rsatiladi. Albatta, shartli ravishda

mazkur davrdan boshlab odatda, inson huquqlari masalasini normativ shaklda

shakllana boshladi, d sak adashmasak k rak. Chunki, insonning “oliy qadriyat”

sifatida e’tirof etilishi aynan shu davrga borib taqaladi. Ilk d mokratik inqiloblar

bosqichida Yevropa mintaqasida taraqqiy eta boshlagan inson huquqlari g‘oyasi

tabiiy-huquq nazariyasida alohida o‘z ifodasini topdi. Inson tafakkuri tarixida ilk

marotaba inson huquq va erkinliklarining k lib chiqish tabiati haqidagi masala

o‘rin oldi. Ushbu ilmiy yo‘nalish vakillari masalani hal etishga uning tabiiy, ya’ni

tashqaridan h ch bir aralashuvsiz vujudga k lishi nuqtai nazaridan yondashadilar.

Mazkur yondashuvga ko‘ra inson tug‘ma huquqlarga davlat jamiyati tashkil

topishidan ancha avval ega bo‘lgan. Faqatgina jamiyatga birlashish natijasida

insonlar o‘z huquq va hayotiy manfaatlarini himoya vositasi sifatida davlatni

tuzadilar. Ushbu nazariyaning mohiyati shundaki, u bir tomondan inson huquq va

erkinliklarining tabiiy vujudga k lishi g‘oyasini asoslab b rdi

58

.

Asrlar davomida huquqsizlik va kamsitilganlik holatida yashab k lgan

insonlar, o‘zining dunyoga k lish va shakllanish davridagi “tug‘ma huquqlar”ga

egaligi g‘oyasi ijtimoiy ongda tub o‘zgarish hosil qildi. Bu g‘oya kishilarning

yoshi va boshqa farqlariga bog‘liq holda huquqiy tabaqalanishidan uzoq edi.

58

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.29.

---

46

Aksincha, uning hayotiy ahamiyati shundaki, u har bir shaxs, avval boshdanoq ega

bo‘lgan huquq va erkinliklarga oid qoidalarni rivojlantiradi. Vaholanki, “tug‘ma”

atamasi o‘zining mohiyatiga ko‘ra, inson huquqlari uning tug‘ilganidan boshlab bir

vaqtning o‘zida u bilan birga vujudga k lishini bildiradi. D mak, inson huquqlari,

xoh u o‘g‘il, xoh u qiz bo‘lsin, bola huquqlari bilan boshlanadi. XX asrga qadar,

ko‘p ming yillar davomida bola ijtimoiy ongda alohida hurmat va e’tiborga

sazovor shaxs sifatida qabul qilinmagan bo‘lsa, mazkur nazariya jamiyat va

davlatning ancha huquqsiz, himoyasiz a’zosiga bo‘lgan munosabati o‘zgarishiga

qay darajada ta’sir ko‘rsatganligini ayon qiladi

59

.

Tug‘ma huquqlar kons psiyasi jahonda inson huquqlari, xususan, bola

huquqlarini himoya qilish harakatining rivojlanishiga chuqur g‘oyaviy ta’sir

ko‘rsatdi. Uning tubdan o‘zgartiruvchan ta’sir ko‘rsatkichlari bo‘lib, hozirgi

dunyoda mavjud bola huquqlari sohasidagi xalqaro va milliy andozalar xizmat

qilishi mumkin.

Bola huquqlarini inson huquqlari umumiy kons psiyasidan ayri holda ko‘rib

chiqish mumkin emas. Buning ustiga, bola huquqlari inson huquqlari

kons psiyasining ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.

Bola huquqlari kons psiyasi – mazmunan inson huquqlari to‘g‘risida

kons psiya, l kin hali ulg‘aymagan inson – shu sababli o‘z huquqlari va

erkinliklarini kuchliroq himoya qilinishiga ayniqsa muhtoj inson to‘g‘risida

kons psiyadir

60

.

Bola huquqlari masalasini rivojlanishi to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz,

albatta bola huquqlariga oid g‘oya va qarashlar o‘z navbatida rivojlanib, normativ

tus ola boshladi. Bu esa, bu sohaga oid maxsus huquqiy normalar vujudga

layotganligini ko‘rsatib b rdi. Bu boradagi dastlabki, normalardan biriga 312-

yilda Imp rator Konstantin bolani o‘ldirib yuborish va tashlab yuborishning oldini

olishga qaratilgan qonunni qabul qilganiga misol qilib k ltirishimiz mumkin. 716-

59

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.30

60

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.30

---

47

yilda esa Milan shahrida tashlab k tilgan bolalarni boqib olishga mo‘ljallangan

Bolalar uyi tashkil etilgan

61

.

Butun Rus Imp ratori Al ks y Romanov (1645-1676-yillar) davridan

boshlab to XIX asrning oxirigacha bolalarning huquqlariga nisbatan qonun

doirasida qarashga o‘tildi. Masalan, 1649-yilda qabul qilingan Tuzuklar

(Uloj niya) bolaning tug‘ilishi, nikohsiz tug‘ilgan bolaga nisbatan munosabatlarni

huquqiy tartibga solishga qaratilgan Rossiya tarixidagi birinchi yuridik hujjat

hisoblangan. K yinchalik, Pyotr I davrida go‘dakning tashlab k tilishi davlatga

qarshi harakat sifatida baholanadi. 1892-yilda Rossiyada qambag‘al va kasal

bolalarni himoya qilish maqsadida “bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilish

bo‘limlari” tashkil etilgan. Bolalarni yashirincha emas, balki oshkora bolalar uyi

timxona)ga joylashtirish to‘g‘risidagi hukumat qarorlari Rossiyada 1869-yildan

to 1894-yilgacha qabul qilingan

62

.

XX asrning boshlariga k lib, vrach A.V.Siromyatnikov bola huquqlarini

himoya qilishning quyidagi tizimini taklif etadi:

- eng asosiy holati – tashlab k tilgan bolaning huquqlari barcha qulay usullar

orqali himoya qilinishi lozim;

- agarda, hududlarda vasiylik bo‘limlari ma’naviy va moddiy ko‘mak b rib

lsa, bola va uning ota-onasi hamda oilani himoya qilgan bo‘ladi;

- go‘daklar uyiga joylashtirilgan bolaga tibbiy va ijtimoiy yordam

ko‘rsatilsa, go‘dakka tibbiy-ijtimoiy himoya amalga oshirilgan bo‘ladi;

-har tomonlama oilaviy patronaj amalga oshirilishi lozim;

-noqonuniy tug‘ilgan bolalalarning huquqiy holatini yaxshilashga qaratilgan

ilmiy qoidalar ishlab chiqilishi k rak

63

.

61

 Karimova D. Bola huquqlarining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va bola huquqlarining ta’rifi. Qonunchilikni

takomillashtirish islohotlar kafolati (ilmiy maqolalar to‘plami). -T.: O‘zMUU, Huquqshunoslik fakult ti, El-Press,

2012. -B.296

62

 O‘sha joyda. –B.297-298

63

 Karimova D. Bola huquqlarining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va bola huquqlarining ta’rifi. Qonunchilikni

takomillashtirish islohotlar kafolati (ilmiy maqolalar to‘plami). -T.: O‘zMUU, Huquqshunoslik fakult ti, El-Press,

2012. -B.299

---

48

Dunyoda inson huquqlarini himoya qilish yo‘lida kuchayib borayotgan

umumiy harakat jarayonida jamiyatning eng murg‘ak qismi – bolalarni muhofaza

qilish muammosi alohida o‘rin tutadi.

Bola huquqlariga bag‘ishlangan huquqiy adabiyotlarda “bolalar jamoatchilik

nazariga tushgan vaqt XIX va XX asrlar oralig‘iga” to‘g‘ri k ladi, d b qayd

etiladi.

64

 Ushbu fikrni Yevropada voyaga yetmaganlarning ishlari bo‘yicha

kriminalistlar, sud’yalarning xalqaro uyushmalari yuzaga k lganligi ham

tasdiqlaydi

65

.

Yangi, XX asr bo‘sag‘asida, ya’ni 1890-yili kriminalistlar Kongr ssi bo‘lib

o‘tdi. Unda qabul qilingan r zolyutsiyaga binoan, 14 yosh ch garasi b lgilanib,

undan kichik bo‘lganlarni jinoiy jazoga tortish taqiqlandi. Ikki yildan so‘ng, ya’ni

1892-yilda Bolalar ustidan vasiylik qilish Xalqaro jamiyati tuzildi. Bu jamiyat

mazkur yo‘nalishdagi o‘zining ilk Xalqaro kongr ssini 1913-yili chaqirdi.

Shunisi e’tiborliki, XX asrning boshi, ya’ni 1900-yili Chikagoda voyaga

yetmaganlarning ishlari yuzasidan ixtisoslashgan sud yaratilishi bilan boshlandi.

Buning sababi - bolalarning yosh xusutsiyatlarini har tomonlama hisobga olish,

ularga nisbatan ehtiyotkor tarbiyaviy choralarni qo‘llashga bo‘lgan intilish bo‘ldi.

“Bolalar sudi” g‘oyasi va uni yaratish amaliyoti shu qadar muhim bo‘ldiki,

bu kabi sudlar dunyoning ko‘plab mamlakatlarida yuzaga k la boshladi

66

.

1913-yilda Norv giya, nafaqat nikohdan, balki nikohsiz tug‘ilgan bolalar

ham huquqlari t ng ekanligini qonun yo‘li bilan e’tirof etdi. Sobiq Ittifoq

spublikalarida bunday e’tirof, RSFSRning 1918-yilgi Fuqarolik holati

qaydnomalari to‘g‘risidagi qonunlar kod ksida aks ettirildi. Uning Turkiston

Avtonom r spublikasi hududida ham amal qilganligi tufayli ushbu e’tirof O‘rta

64

. 

. 

. 

. 2003. -c.10.

65

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.32

66

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.32

---

49

Osiyo (hozirda Markaziy Osiyo) mintaqasi r spublikalari, shu jumladan,

O‘zb kistonga ham taalluqli edi

67

.

Yaratilayotgan tashkilotlar va m ’yoriy-huquqiy hujjatlar bolalar

huquqlarini saqlash va muhofaza qilish sohasidagi bir maqsadga yo‘llangan

ijtimoiy-siyosiy faoliyatning rivojlanishiga ko‘maklashdi.

Inson huquqlarining k ng ko‘lamda e’tirof etilish jarayoni unga ham

suby ktiv, ham oby ktiv tusga ega bo‘lgan omillar ta’sir qilayotgan murakkab

ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yuz b rmoqda. Bu davr inson, ayniqsa bola huquqlari

hali davlat siyosatining tarkibiy qismi bo‘lib ulgurmagan bir davr edi. Shu bilan

birga, davlat o‘z ijtimoiy mohiyatiga ko‘ra inson taraqqiyoti manfaatlariga xizmat

qilmog‘i lozim. Uning xizmatida qonun bilan b lgilangan huquq va erkinliklarga

“ex offisio” rioya qilinishini ta’minlashi lozim bo‘lgan davlatning asl maqsadi

namoyon bo‘ladi. Shu bilan bog‘liq ravishda fuqarolar va davlatning o‘zaro

munosabatlarini