Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

xinazat huquqida

 ko‘rib o‘tdik.

4. Valiylik – yetti yoshdan balog‘at yoshiga yetguncha bo‘lgan bolalar valiyga,

o‘zidan katta rahbarga muhtojdirlar. Bu ham ota-ona bo‘lmasa, yaqin

qarindoshlarga yuklatiladi.

5. Nafaqa. Bolalarning nafaqasini b rish, ularni oziq-ovqat, kiyim-k chak,

turar-joy bilan ta’min etish otaning burchidir.

6. Balog‘atga yetgandan so‘ng uylantirib, oilalik qilib qo‘yish va boshqalar.

Ko‘rinib turibdiki, oila farzandlarning alohida huquqlari bo‘lib, unga amal

qilish shart etib qo‘yilmoqda

45

.

Yetim bolalarning iqboli haqida g‘amxo‘rlik qilishga, ularning mulkiy

huquqlarini muhofazalashga Islom dinida katta ahamiyat b radi. Qur’on oyatlariga

muvofiq, yetim bolalarga ular nikoh yoshiga yetgach va aqli raso bo‘lgach,

g‘amxo‘rlik qilishga mas’ul kishilar ularning mulkini “b huda va shoshilinch

yemasdan” b rishga majbur. Jumladan, Uning sur’alaridan birida uqtiradi:

«Yetimlarning mol-mulklarini zulm yo‘li bilan yeydigan kimsalar, albatta,

qorinlarida olov yegan bo‘lurlar va albata, do‘zaxda toblanurlar”

46

.

“Yetim- sirlarga ularning mulkini b ring,

Ularga t gishli narsani o‘zingizning narsangiz

Bilan qo‘shib ist ’mol qilsangiz –

45

 Axm dov B. Islom dinida farzand tarbiyasining muhim jihatlari. //Voyaga yetmaganlar va yoshlarning

huquqlarini himoya qilish tizimi: muammolar va yechimlar. Ilmiy-amaliy konf

nsiya mat riallari. – T.:

O‘zb kiston R spublikasi Bosh prokuraturasi, “KONSAUDITINFORM-NASHR”, 2008. B.251

46

 Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. Abdulaziz Mansur tarjimasi va izohlari. – T.: Islom univ rsit ti, 2001. -B.

78.

---

41

Bu gunohi azimku, axir, bilsangiz”

47

.

Ijtimoiy ko‘maklashish turi bo‘lgan sadaqa odamlarga tushunarli va

fahmlash oson shaklda tartibga solingan. Kimki yetimga sadaqani ravo ko‘rmasa

va uni boqishga da’vat etmasa, dinga ishonchi yo‘q shaxs d b hisoblanadi.

Qur’onning 107. Mo’un sur’asida: “2. Bas, u yetimni j rkiydigan 3. va miskin

(b chora)ga taom b rishga targ‘ib qilmaydigan kimsadir”, d yilgani holda, bu sifat

egalarini Makkaning ashaddiy kofirlari sifatida ko‘riladi

48

.

Asrlar osha e’tiqodlilarni diniy hayrixohlik sari chorlab, Qur’on bolalar,

ayniqsa ularning eng murg‘aki – yetimlar bilan chuqur insoniy munosabatda

bo‘lishga da’vat qiladi. Bolalarga nisbatan insoniy munosabatlarning ta’sir kuchi

Ikkinchi jahon urushi yillarida ayniqsa yorqin namoyon bo‘ldi. SSSRning frontga

yaqin joylaridan evakuatsiya qilinib k lingan yuz minglab bolalar O‘zb kistonda

alohida m hribonlik oby kti bo‘ldilar. Minglab bolalar o‘zb k oilalarida, shu

jumladan, ko‘p bolali oilalarda farzandlikka olindilar. Bu xayrli harakatlar

“yuqoridan” b rilgan farmoyish bo‘yicha emas, qaramsiz qolgan bolalarga

nisbatan chinakam insoniylik ko‘rsatish, ezgulik, hamdard va muruvvatli bo‘lish

hissiyotlari bo‘yicha amalga oshdi

49

.

Bolalarga nisbatan bu hilda insoniy munosabatni asrlar davomida

shakllanishi yo‘lida jamiyatning ayniqsa ojiz qisminini avaylash hissiyotlarini

tarbiyalashda Qur’oni Karimdagi talablar ozmuncha rol o‘ynamadi. Ta’kidlash

joizki, kattalarning bolalarga nisbatan munosabatlarini tartibga soluvchi qudratli

manbalardan biri sifatida Qur’oni Karim taraqqiyotning hozirgi bosqichida ham

axloq-odob jihatidan ta’sir ko‘rsatib k lmoqda. Milliy turmush tarzining o‘ziga

xosligi Qur’oni Karim sur’alaridan joy olgan talablarga chuqur hurmat va

ehtiromda ayniqsa ravshan ifodalanadi. Din qoidalariga chuqur ehtirom qilish xalq

hayotida muqaddas sanaladi. Ular o‘zlarining axloqiy mohiyatiga ko‘ra,

47

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.25

48

 Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. Abdulaziz Mansur tarjimasi va izohlari. – T.: Islom univ rsit ti, 2001. -

B.602

49

 O‘n nafar evakuatsiya qilingan bolalarni farzandlikka olgan Shomahmudovlar oilasiga Toshk ntda qad ko‘targan

haykal yetim bolalarga xalq muruvvatining ramziy ifodasidir.

---

42

odamlarning ma’naviy ehtiyojlari va intilishlariga mos ekanligi sababli hayotiy

kuchga ega. Shunday bo‘lgach, jamiyatning axloqiy taraqqiyotiga ta’sir

o‘tkazuvchi turli manbalarning ahamiyatiga baho b rganda diniy ta’sirning ijobiy

jihatlarini hisobga olmaslik mumkin emas. Muqaddas Yozuvdagi qoidalar, diniy

qobiqda bo‘lsalarda, mazmunan axloqiy talablardan o‘zga narsa emas. Ularning

tartiblashtirishuvchi roli, aynan axloqiy ta’sir ko‘rsatishda namoyon bo‘ladi

50

.

Islomning o‘zoq o‘tmishda bola huquqlarini tartibga solishga insoniy

yondashuvi shunday ishonch tug‘diradiki, ularning huquqlari qo‘qqisdan,

birdaniga emas, insoniy qadriyatlarni asta-s kin tushunilgan sari e’tirof etilgan

51

.

O‘tmishdagi insoniyat yutuqlari tarix ostonasida qolib k tmaydi. Vaqti k lib

ular k lgusi avlodlarning boyligiga aylanib, bola huquqlari nazariyasini va

amaliyotini boyitadi, yanada yuqoriroq sifat darajasiga ko‘taradi. O‘tmish va

zamona o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanish shunday mutanosiblikda o‘zini namoyon

qiladi. Ma’lumki, boshliqdan biror narsa vujudga k lmaydi.

Payg‘ambar Muhammad s.a.v. bolalarga qanday munosabatda bo‘lganidan

aniq darak b ruvchi hadislarning axloqiy talablari islomiy jamiyatda bolalarni

qadrlashning asrlar davomida tavsifi to‘g‘risida darak b radi

52

.

Angliyalik mashhur olim Jon Byorton diniy jihatdan musulmon aqidalarini

tadqiq etib, Payg‘ambar hatto jamoa namoz o‘qib turganida bolani qo‘llariga

ko‘tarib erkalatganiga e’tibor qaratadi. J.Byorton ta’kidlaganid k, o‘nta bolaning

otasi “h ch qachon ularning birontasini o‘pmagan” ekaniga iqror bo‘lganida

Payg‘ambar “Boshqalarga takalluf ko‘rsatmagan har qanday odam vaqti k lganda

boshqalardan takalluf ko‘rmog‘i dargumon”, d ydi. Jon Byorton alohida

ta’kidlaydi-ki, islom huquqi bo‘yicha b va va yetimlarga ko‘rsatilgan ehtirom,

xuddi “Xudo yo‘lida” jang qilishd k, xudoga xush k ladigan ishdir

53

.

50

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.12.

51

 Byorton Djon. 

. – M. – SPb., 2006. -S.158.

52

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.26

53

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.27

---

43

Musulmon aqidalarida aytilishicha, ezgu ishlarni qilgan qaysi xudojuy eng

muhimdir, d b so‘raganlarida Muhammad s.a.v. “Bolaning ota-onalariga

muhabbati” d gan. Ota-onani e’zozlamaslikni Payg‘ambar “eng ayanchli

gunohlar” qatoriga kiritgan.

Payg‘ambar musulmon odam avvalo o‘z ota-onasi uchun, so‘ngra xudo

yo‘lida ishlashi lozim, d b hisoblagan”

 54

.

Ota-onalar va bolalaring o‘zaro munosabatlari muammosi k ng mulohaza

nuqtai-nazaridan ko‘rilgan, chunki so‘z shu haqda boradiki, boshqalarning ota-

onalarini s n xafa qilsang, u ham xuddi shunday qilishi mumkin. Bu “oltin”

qoidalarning asl mazmunini tashkil etadi.

Islomshunoslik tadqiqotlariga oid ma’lumotlarga qaraganda, bola

manfaatlarining ustuvorligini tan olish g‘oyasi qadimiy ekani bilan ajralib turadi.

Ushbu g‘oyani diniy yo‘sinda tan olishning o‘zi dinga mansublarning avlodidan

avlodigacha qo‘llanib va rivojlanib k lgan.

55

Jamiyatning yordamga eng muhtoj qismini tashkil etuvchi bolalar

manfaatlarini tan olish va ulug‘lashga qaratilgan musulmon o‘gitlari axloqiy

asosining mohiyati ana shunda. Bu odamiylik g‘oyasining ta’siri ostida kichik

insonga ehtiyotkorona munosabat rivojlanib va shakllanib k lgan.

Bolalar, ularning ota-onalari va kattalar bilan o‘zaro munosabatlariga oid

muammo mashhur xitoy faylaso‘fi Konfutsiy (m.i. 551-549 y.) ta’limotida alohida

o‘rin egallagan.

Konfutsiy bolalarning ota-onalari bilan o‘zaro munosabatlarini bolalarni ota-

onalariga, kichiklarni kattalarga hurmat, e’zozlash ruhida tarbiyalash zarurligi

asosida bayon qilinadi. Oila a’zolarining bir-biriga itoat etishiga oila faravonligi va

tartibini b lgilovchi zarur shart sifatida qaraladi. Ammo bola va ota-ona o‘rtasidagi

munosabatlar tavsifi “katta oila” nuqta-nazaridan baholanadi. Shunday oila tarzida

davlat va uning fuqarolari tushuniladi. Hokim o‘z fuqarolarining “otasi” sifatida,

fuqarolar esa “farzand” sifatida qaraladi. Xonadon otasi qanday bo‘lsa, hokim ham

54

 Byorton Djon. 

. – M. – SPb., 2006. -S.157

55

 O‘sha joyda. – S.158.

---

44

o‘z qaramidagilarga otalarcha g‘amxo‘r, ularni ezgulik bilan boshqarishi lozim.

Ezgulik bilan boshqarish tob larning e’zozli bo‘ysunishiga, qobilligi va “katta

xonadon otasi” o‘rnatgan tartibni hurmat qilishiga bog‘liq

56

.

“Ezgulik boshqaruv” ta’limoti “bardoshlik”, “qobillik” va “bo‘ysunishlik”

tushunchalariga asoslangan.

Bu xusutsiyatlar oilaning har bir a’zosi ongida yoshlikning dastlabki

oilaridanoq singdirib k linishi lozim. Oilaviy tarbiya uslubi shu sababli e’tiborga

molik. “Katta oila” doirasida “O‘g‘ilning e’zoz etishi” onalarcha hokimiyatni to‘la

mustahkamlash g‘oyasiga to‘la bo‘ysunadi. Ota-onalar zimmasiga o‘z

qaromag‘idagilarni hokimiyatdan b rilgan har qanday amrni bardoshlik va qobillik

bilan ijro etish ruhida tarbiyalash mas’uliyati yuklatiladi.

Bola bo‘lsin yoki katta bo‘lsin shaxsning salohiyati konfutsiylik ta’limotiga

ko‘ra, onalarcha hokimiyat talab qilgan sifatga bog‘liq.

Ota-ona va kattalarga “hurmat va ehtirom bilan munosabatda” bo‘lishning

o‘zi ko‘rkam sifatdir. Ammo, agar noiloj rozilik, ko‘r-ko‘rona bo‘ysinish va

itoatkorlik shaxsni mut ga aylantirish, erkinliklardan mahrum etish, odamning

insoniy qadriyatlarini turli shakldagi quvg‘in va kamsitishga duchor qilish yo‘lida

foydalanilsa, jamiyatni va davlatni “ezgulik” bilan boshqarish, xalqqa xayrixohlik

ko‘rsatish to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas. O‘zining ijtimoiy

mazmuniga ko‘ra, “katta oila” nazariyasi ijtimoiy t ngsizlik, odamlarni “yuqori”

va “quyi” toifalarga ajratishga asoslanib, davlat n gizlarini mustahkamlashga

yo‘naltirilgan. Bu nazariyaga muvofiq, aynan “quyi” toifaga kiritilganlar davlat

gizlarini mustahkamlash uchun bolalikdan qullarcha hayot k chirishga mahkum

edilar

57

.

mak, bola va uning huquqlariga oid qadimgi davrda bildirilgan fikr va

tasavvurlar hamda g‘oyalar to‘g‘risida xulosa qilib aytish mumkinki, bolaning oila

va jamiyat uchun naqadar aziz ekanligi e’tirof etilsada, ammo, ularning huquq va

56

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.27

57

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009.

-B.28

---

45

erkinliklari, ularning huquqning suby kti sifatida ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan

tushunchalar, hattoki, qadimgi mutafakkirlarda ham yetarli darajada b rilmagan va

ularning huquq va erkinliklari ayrim hollarda inkor etib k lingan. Ammo, dinlarda,

ayniqsa islom dinida bu masala har tomonlama, chuqur o‘ylangan holda tartibga

solingan va ularning huquq va erkinliklarini, oila va jamiyatda tutgan o‘rni va

roliga alohida ahamiyat karatilgan.