Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

2. Bola huquqlariga oid univ rsal xalqaro hujjatlarning umumiy tavsifi

BMTning inson huquqlari sohasidagi univ rsal standartlari d b ataluvchi

umumiy d klaratsiyalar va konv nsiyalari

: Inson huquqlari umumjahon

klaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy,

ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt kabi univ rsal hujjatlari.

Ularda bayon etilgan huquqlar barcha kabi bolalarga ham taalluqlidir.

klaratsiya va paktlarda bola huquqlari va manfaatlariga b vosita talluqli bo‘lgan

qoidalar: bolalarni t ngligi tamoyili, onalik va bolalikni himoya qilish to‘g‘risida,

bolalarni ekspluatatsiya qilish to‘g‘risida, bolalarni ta’lim olish huquqi

shakllantirilgan. D klaratsiya va paktlarda bolalarning t ngligi tamoyili e’lon

qilingan. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi paktda har bir bola irqi,

tanasining rangi, jinsi, tili, dini, milliy yoki ijtimoiy k lib chiqishi, mulkiy ahvoli

yoki tug‘ilishidan qat’y nazar h ch bir kamsitilishlarsiz uning oila, jamiyat va

davlat tomonidan balog‘atga yetmagan shaxs sifatidagi himoya qilinishiga bo‘lgan

huquqi o‘rnatib qo‘yilgan (24-moddaning 1-bandi).

Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi paktning 10-moddasining

3-bandida barcha bolalar va o‘smirlarga h ch bir kamsitishsiz, oilaviy k lib

chiqishi yoki boshqa b lgilaridan qat’iy nazar alohida himoya choralari va yordam

ko‘rsatilishi shart. Unga ko‘ra, bolalar va o‘smirlar iqtisoiy va ijtimoiy

ekspluatatsiyadan himoyalangan bo‘lishi k rak; ularning m hnatini ahloqi va

salomatligi uchun zararli bo‘lgan yoki hayot uchun havfli sohalarda yoki ularnnig

normal o‘sishi uchun zarar k ltirishi mumkin bo‘lgan sohalarda qo‘llash qonun

bilan jazolanishi; bundan tashqari, davlat tomonidan b lgilab qo‘yilgan yoshdan

quyi yoshdagi bolalarning m hnatidan foydalanish taqiqlanishi va jazolanishi

rak.

BMT ixtisoslashgan tashkilotlari hujjatlari: YUNESKO hujjatlari

: 1960-

---

68

yildagi Ta’lim sohasida kamsitishga qarshi kurash to‘g‘risidagi konv nsiya;

XMT

hujjatlari

: 1973-yilda qabul qilingan va 1976-yilda kuchga kirgan Ishga qabul

qilishning eng kichik yoshi to‘g‘risidagi 138-sonli konv nsiya; 1999-yilda qabul

qilingan va 2000-yilda kuchga kirgan Bolalar m hnatining eng yomon shakllarini

taqiqlash va ularni tugatish bo‘yicha t zlik bilan chora-tadbirlar ko‘rish

to‘g‘risidagi 182-sonli konv nsiya; M hnat sohasida asosiy tamoyillar va huquqlar

va ularni amalga oshirish m xanizmi to‘g‘risidagi XMTning 1998-yil 19-iyundagi

klaratsiyasi. Shuningd k, 1946-yilda qabul qilingan 77- va 78-sonli

konv nsiyalar bolalar va o‘smirlarni sanoatda va sanoatda bo‘lmagan korxonalarda

ishlashga yaroqli ekanligini aniqlash uchun majburiy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishni

ko‘zda tutadi. Ularda, agar bola 18 yoshdan kichik bo‘lsa va ular tibbiy ko‘rik

natijasida ishlatilishi lozim bo‘lgan sohalarda ishlashi uchun ishga yaroqsiz d b

topilgan bo‘lsa, bunday bolalar ishga qabul qilinmaydi. 79- va 90-sonli

konv nsiyalar bolalar va o‘smirlarni tungi m hnatini va sanoatdagi sanoat bilan

bog‘liq bo‘lmagan ishlarni ch klashga qaratilgan.

Bola huquqlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan alohida ijtimoiy guruhlar

(ayollar) huquqlarini tartibga soluvchi xalqaro shartnomalar

. Masalan, qurolli

mojarolar davrida bolalarni himoya qilishga qaratilgan hujjatlar, urush paytida

fuqaro aholini himoya qilishga qaratilgan 1949-yildagi IV J

va konv nsiyasi va

va konv nsiyalariga 1977-yildagi I II Qo‘shimcha protokollarda bolalarga

harbiy xarakatlar oqibatlaridan maxsus himoya taqdim etishni ko‘zda tutadi. 1974-

yildagi Favqulodda holatlar va qurolli mojarolar davrida ayollar va bolalarni

himoya qilish to‘g‘risidagi d klaratsiyada davlatlarga bolalarga alohida himoya

taqdim etishni tavsiya qilinadi.