|
Tomirlarning yoshga qarab o’zgarishi. Hayot davomida qon tomirlarning tuzilishi to’xtovsiz o’zgarib boradi. Qon tomirlar funksional holatlar ta’sirida, taxminan 30 yoshlarigacha taraqqiy etib boradi. So’ngra qon tomirlarning atrofida biriktiruvchi to’qima o’sa borib, qon tomir devorining zichlashishiga olib keladi. Elastik tipdagi arteriyalarda bu jarayon boshqa tomirlarga nisbatan ro’yrost ko’zga tashlanadi. Arteriyalarning o’rta va ichki qavatlarining asosiy moddasida nordon sulfatlangan glikozaminglikanlar va tolalar hosil bo’ladi. 60–70 yoshdan so’ng arteriyalar ichki qavatining ayrim joylarida kollagen tolalar yo’g’onlashadi. Bu esa arteriya devorining qalinlashishiga olib keladi. Kichik va o’rta arteriyalarda bu jarayon sust kechadi. Yosh ulg’ayib borishi bilan ichki elastik membrana ingichkalashadi. O’rta qavatdagi mushak hujayralari atrofiyaga uchraydi, kollagen tolalar ko’payadi, elastik tolalar esa parchalanib, ayrim fragmentlarga ajraladi. Shu bilan birga ichki pardalarda ohaklanish yuz berib, yosh ulg’ayishi bilan bu jarayon kuchayib boradi. 60–70 yoshdan oshganda tashqi pardada bo’ylama yo’nalgan silliq mushak hujayralari paydo bo’ladi. Venalarda ham yosh ulg’ayishi bilan xuddi shunday jarayonlar vujudga keladi. Tomirlar tomirchalari 50–60 yoshda anchagina toraysada, 65–70 yoshdan so’ng ularning ichki bo’shlig’i kengayadi.
Tomirlar innervatsiyasi. Qon tomirlar vegetativ nerv sistemasi tomonidan boshqariladi. Avtonom sistemaning nerv oxirlari qon tomirlar bo’ylab joylashib, ularning devorida tugaydi. Bu nervlar miyelinli va miyelinsiz bo’lishi mumkin.
Kapillyarlarni innervatsiya qiluvchi sezuvchi nerv tomirlari o’z shakli jihatidan juda ham xilma-xil bo’lishi mumkin. Arteriolalarda sezuvchi nerv oxirlari o’ta uzun bo’lib, ular venulalar va hatto atrofdagi biriktiruvchi to’qimalar bilan aloqada bo’lishi bilan xarakterlanadi. Venuladagi retseptorlar ko’pincha zich tarmoqlangan bo’lsa, yirik va o’rta kalibrdagi arteriyalarda xilma-xil retseptorlar ularning hamma pardasida joylashadi. Tashqi pardada ko’pincha plastinkasimon nerv tanachalarini ko’rish mumkin. Tashqi pardaning yuza tomonida, qon tomir atrofidagi siyrak tolali biriktiruvchi to’qimada, ancha katta maydonni egallab tarmoqlanib yotgan nerv oxirlarini hamda ayrim nerv hujayralarini uchratish mumkin.
Arteriolo-venulyar anastomozlar murakkab retseptorlarga ega bo’lib, ular anastomozlarning arteriya va vena qismlarida umumiy tarzda joylashadi. Qon tomirlarni harakatlantiruvchi reflektor yoyning afferent qismi uzunchoq miyada joylashgan qon tomirlarini harakatga keltiruvchi markazda yotadi, u yerdan markazdan qochuvchi tolalar boshlanadi. Bu tolalar orqa miyaning yon shoxlaridagi yadrolarga borib, so`ngra simpatik zanjir tugunlaridagi neyritga intiladi (preganglionar tolalar). Simpatik tugunlarda effektor neyronlar joylashib, ularning aksonlari postganglionar tola sifatida, miyelin pardasini yo`qotgan effektorlar holida qon tomirlar devorida tugaydi. Nerv tolalarining oxirgi shoxchalari tomirlarning silliq mushak hujayralarida tugaydi. Arteriya va venadagi effektorlar bir xil tuzilishga ega. Qon tomirlar bo’ylab, ayniqsa katta tomirlarda, alohida joylashgan nerv hujayralarini va katta bo’lmagan simpatik tugunlarni uchratish mumkin.
Tomirlar regeneratsiyasi. Qon va limfa tomirlari yuqori tiklanish qobiliyatiga ega. Tomirlar devoridagi jarohatlanish natijasida hosil bo’lgan defektlarning tiklanishi endoteliy hujayralarining o’sishi va regeneratsiyasidan boshlanadi. Birinchi sutkaning oxiri, ikkinchi sutkaning boshlarida jarohatlangan joyda endoteliy hujayralarining amitotik yo’l bilan bo’linishi boshlanadi, so’ngra ikkinchi sutka oxiri, uchinchi sutkaning boshida bu bo’linish mitotik bo’linish bilan almashinadi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra arteriyalar endoteliy qavatining tiklanishi endoteliy osti qavat hujayralari hisobiga ham borishi mumkin.
Jarohatlangan tomirlarning o’rta va tashqi qavatlarida tiklanish biriktiruvchi to’qimadan chandiq hosil bo’lishi bilan boradi. Tomirlarda mushak qavatining tiklanishi odatda juda sekin borib, tomirlarning boshqa qavatlaridan farq qilib, bu qavat to’liq tiklanmaydi. Elastik elementlar juda ham sust rivojlanadi. O’rta va yirik kalibrdagi tomirlarning uzilib qolishi jarroh aralashuvisiz tiklanmaydi. Shu maydon atrofidagi qon aylanish esa barvaqt tiklanadi. Bunday bo’lishiga bir tomondan kollateral tomirlarning kompensator qayta tuzilishi, ikkinchi tomondan, yangi mayda kapillyar tomirlarning o’sishi va taraqqiyoti sabab bo’ladi. Limfatik tomirlarning tiklanishi qon tomirlarga nisbatan ancha sekin boradi. Yuza joylashgan mayda limfatik tomirlarning uzilib qolishi 4 kunda tiklanadi. Limfatik tomirlarning tiklanishi – regeneratsiyasi endoteliy naycha distal qismining kurtaklanishi hisobiga yoki limfatik tomirlarning olib ketuvchi tomirlarga qayta ulanishi hisobiga ro’y beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
