|
Komponentlar
Qon aylanishi tizimli (yoki periferik) va o'pkaga bo'linadi. Qon aylanish tizimining tarkibiy qismlari tomirlar, venulalar, arteriyalar, arteriolalar va kapillyarlardir.
Venulalar qonni kapillyarlardan oladi va asta-sekin katta tomirlar bilan birlashadi. Tomirlar qonni yurakka qaytaradi. Vena tizimidagi bosim past. Tomir devorlari ingichka, ammo mushaklari qisqarishi va kengayishi uchun etarli. Bu ularga qonning boshqariladigan ombori bo'lishiga imkon beradi.
Arteriyalar qonni yuqori bosim ostida to'qimalarga etkazish funktsiyasiga ega. Shu sababli tomirlar kuchli tomir devorlariga ega va qon yuqori tezlikda harakatlanadi.
Arteriolalar arterial tizimning kichik tarmoqlari bo'lib, ular qonni kapillyarlarga etkazadigan nazorat o'tkazgichlari vazifasini bajaradi. Arteriolalarda kuchli mushak devorlari mavjud bo'lib, ular bir necha marta qisqarishi yoki kengayishi mumkin. Bu qon tomirlarini kerakli darajada o'zgartirishga imkon beradi.
Kapillyarlar - qon va hujayralararo suyuqlik o'rtasida ozuqa moddalari, elektrolitlar, gormonlar va boshqa moddalar almashinuvini ta'minlaydigan arteriolalardagi kichik tomirlar. Kapillyar devorlari ingichka bo'lib, suv va kichik molekulalar uchun o'tkazuvchan bo'lgan ko'plab teshiklarga ega.
Bosim
Qorinchalar qisqarganda chap qorinchaning ichki bosimi noldan 120 mm Hg gacha ko'tariladi. Bu aorta qopqog'ining ochilishiga va qon aylanishining tizimli qon aylanishining birinchi arteriyasi bo'lgan aortaga chiqarilishiga olib keladi. Sistola paytida maksimal bosim sistolik bosim deb ataladi.
Keyin aorta qopqog'i yopiladi va chap qorincha bo'shashadi, shunda mitral qopqoq orqali chap atriumdan qon kirib borishi mumkin. Bo'shashish davri diastol deb ataladi. Ushbu davrda bosim 80 mm Hg ga tushadi.
Sistolik va diastolik bosim o'rtasidagi farq, shuning uchun 40 mm Hg ni puls bosimi deb atashadi. Murakkab arterial daraxt pulsatsiya bosimini pasaytiradi, shu bilan bir necha pulsatsiya bilan qon oqimi to'qimalarga qarab uzluksiz bo'ladi.
Chap bilan bir vaqtda sodir bo'ladigan o'ng qorinchaning qisqarishi qonni o'pka qopqog'i orqali va o'pka arteriyasiga itaradi. Bu o'pka qon aylanishining kichik arteriyalari, arteriolalari va kapillyarlariga bo'linadi. O'pka bosimi tizimli bosimga qaraganda ancha past (10-20 mm Hg).
Qon ketishiga qon aylanish reaktsiyasi
Qon ketishi tashqi va ichki bo'lishi mumkin. Ular katta bo'lganda, ular darhol tibbiy yordamga muhtoj. Qon hajmining sezilarli darajada pasayishi qon bosimining pasayishiga olib keladi, bu qon aylanish tizimidagi qonni harakatga keltiruvchi kuch bo'lib, to'qimalarning tirik qolishi uchun zarur bo'lgan kislorodni ta'minlaydi.
Qon bosimining pasayishi baroreseptorlar tomonidan qabul qilinadi, bu esa ularning tushirish tezligini pasaytiradi. Miya tagida joylashgan miya sopi yurak-qon tomir markazi bazoreseptorlarning faolligini pasayishini aniqlaydi, bu esa normal qon bosimini tiklashga intiladigan bir qator gomeostatik mexanizmlarni ishga tushiradi.
Medullyar yurak-qon tomir markazi o'ng sinoatrial tugunning simpatik stimulyatsiyasini kuchaytiradi, bu: 1) yurak mushagining qisqarish kuchini oshiradi, har bir pulsda quyiladigan qon hajmini oshiradi; 2) vaqt birligiga urish sonini ko'paytiradi. Ikkala jarayon ham qon bosimini oshiradi.
Bir vaqtning o'zida medullar yurak-qon tomir markazi ba'zi qon tomirlarining qisqarishini (vazokonstriksiyasini) rag'batlantiradi va ular tarkibidagi qonning bir qismini qon aylanish tizimining qolgan qismiga, shu jumladan yurakka o'tishga majbur qiladi, qon bosimini oshiradi.
Jismoniy mashqlar uchun qon aylanishi
Jismoniy mashqlar paytida tanangiz to'qimalari kislorodga bo'lgan ehtiyojni oshiradi. Shuning uchun, ekstremal aerobik mashqlar paytida qonni yurak orqali haydash tezligi daqiqada 5 dan 35 litrgacha ko'tarilishi kerak. Bunga erishishning eng aniq mexanizmi bu vaqt birligida yurak urishi sonining ko'payishi.
Pulsatsiyaning ko'payishi quyidagilar bilan birga keladi: 1) mushak qavatida arterial vazodilatatsiya; 2) ovqat hazm qilish va buyrak tizimlarida vazokonstriksiya; 3) tomirlarning vazokonstriksiyasi, bu esa venaga yurakka qaytishini kuchaytiradi va shuning uchun u qonni quyishi mumkin. Shunday qilib, mushaklar ko'proq qon oladi va shuning uchun ko'proq kislorod oladi
Ushbu reaktsiyalarda asab tizimi, xususan medullar yurak-qon tomir markazi simpatik stimullar yordamida mashq qilishda asosiy rol o'ynaydi.
Embriologiya
Inson embrional rivojlanishining 4-haftasida qon aylanish tizimi va qon sarig' xaltasining mezodermal devorida paydo bo'ladigan "qon orollari" ga aylana boshlaydi. Bu vaqtga kelib, embrion juda katta bo'lib boshlanadi, kislorodning tarqalishi faqat diffuziya bilan amalga oshiriladi.
Sudralib yuruvchilar, amfibiyalar va baliqlar singari yadroli eritrotsitlardan tashkil topgan birinchi qon "qon orollari" da joylashgan gemangioblastlar deb nomlangan hujayralardan olinadi.
6-8 xaftalarda sut emizuvchilarning odatiy yadrosiz qizil qon hujayralaridan iborat qon ishlab chiqarish jigarga o'tishni boshlaydi. 6-oyga kelib, eritrotsitlar suyak iligini kolonizatsiya qiladi va ularning jigar tomonidan ishlab chiqarilishi pasayib, erta neonatal davrda to'xtaydi.
Embrion qon tomirlari uchta mexanizm yordamida hosil bo'ladi:
- In situ-dagi koalesans (vaskulogenez).
- endotelial prekursor hujayralarining (angioblastlar) a'zolarga ko'chishi.
- mavjud tomirlardan rivojlanish (angiogenez).
Yurak mezodermadan paydo bo'lib, homiladorlikning to'rtinchi haftasida urishni boshlaydi. Servikal va sefalik mintaqalarning rivojlanishi davomida embrionning dastlabki uchta filial yoyi karotis arteriya tizimini hosil qiladi.
Kasalliklar: qisman ro'yxat
Do'stlaringiz bilan baham: |
