Yurak glikozidlari

YURAK GLIKOZIDLARI

Glikozidlar yurak-qon tomir yetishmovchiligini davolashda eng

asosiy va keng qo'llanadigan moddalar hisoblanadi. Yurak

yetishmovchiligida glikozidlar shunday kuchli shifobaxsh ta’sir etadiki,

hatto buyuk hakimlar digitalisni shifokorlar qo'lidagi tig' deb

hisoblashgan, digitalis bo'lmasa, hakimlikdan voz kechardik, deyilgan

fikrlar ham adabiyotlarda uchraydi.

Yurak glikozidlari o'simliklardan olinadigan, yurakka tanlab ta’sir

ko'rsatadigan murakkab organik moddalardir. Tarkibida.glikozidlar

saqlaydigan o'simliklar qadim zamonlardan beri xalq tabobatida

siydikni haydash, yurak, asab kasalliklarini davolash uchun qo'llanib

kelingan. Bu o'simliklami yurak xastaliklarida va boshqa kasalliklarda

qo'llash to'g'risidagi fikrlar XI asrda Abu Ali ibn Sinoning «Tib

qonunlari», «Kitob al-qalbiya», Abu Rayhon Beruniyning «Saydana»

kitoblarida keltirilgan.

Markaziy Osiyoda o'sadigan o'simliklardan toza glikozidlar

olishda, akademik N.K. Abubakirov, yurak glikozidlarini farmakologik

tekshirishda, ularni amaliyotga tatbiq qilishda o'zbek ayollaridan

fannakologiya sohasida birinchi fan doktori, professor S.S. Azizovaniog

hissasi katta.

Yurak glikozidlari digitalisning bir necha turlaridan (Digitalis

purpurae, Digitalis lanata), adonis (Adonis vernalis), marvaridgul

(Convallaria majalis), chitrang'i (Erysimum canensens), strofant(Strophanthus Kombe), oleandr (Nerium oleandr), kendir (Apocinum cannabinum) va boshqa o'simliklardan olingan.

Kimyoviy tuzilishi jihatidan yurak glikozidlari bir-biriga yaqin,

ular ikki qismdan, qandsiz — aglikon va qandli —glikondan iborat.

Aglikon glikozidlaming asosiy kardiotrop ta’sir ko'rsatuvchi qismi

bo'lib, uning negizi steroid— siklopertanopergidrofenantrendan iborat.

Steroidning 17-holatida to'yinmagan 5-a’zolik lakton halqa, ba’zi

glikozidlarda to'yinmagan 6-a’zolik lakton halqa qo'shilgan bo'ladi.

Glikozidlar uchun lakton halqa bo'lishi shart, bu halqa olib tashlansa

yoki boshqa holatda bo'lsa, glikozidlaming yurakka tanlab ta’sir etish

xususiyati yo'qoladi. 5-laktonli glikozidlar kardenolid, 6-laktonlik

glikozidlar bufadenolidlar deb ataladi.

Glikozidlaming glikon qismi har xil qandlar: d—glukoza, d—

digitoksoza, d—simaroza, L—ramnozalardan iborat. Qandli qismi

glikozidlaming eruvchanligiga, hujayra membranalaridan o'tishiga,

biologik faollik va zaharliligiga ta’sir ko'rsatadi.

Glikon bir, ikki, uch, to'rt qandlardan iborat bo'lishi mumkin,

bunda ular mono-, di-, tri-, tetraglikozidlar deb ataladi. Biologik faolligi

bo'yicha glikozidlami quyidagi qatorga qo'yish mumkin: monoglikozid

> diglikozid > tetraglikozid < aglikon.

Kimyoviy jihatdan yurak glikozidlari organizmda hosil bo'ladigan

steroid gormonlar, xolesterin, safro kislotalarga o'xshab ketadi, balki

yurak glikozidlarining o'zi ham odam organizmida hosil bo'lar, balki

shu moddalar yetishmovchiligi tufayli yurak kasalliklari paydo bo'lar,

degan ilmiy gipotezalar ham bor. Shuning uchun yurak glikozidlarini

haqli ravishda korgormonlar deb atasa ham bo'ladi.

Glikozidlar tanlab yurakka — kardial va yurakdan tashqari —

ekstrakardial ta’sir ko'rsatadi.

Glikozidlaming kardial ta’siri:

1. Musbat inotrop — sistolik ta’sir: moddalar bevosita yurak

mushaklarini qisqartiradi, sistolaning kuchi oshadi, muddati qisqaradi.

Ushbu ta’sir alohida olingan yurakda, yurakning uchidan olingan

bo'lakchalarda, nerv va o'tkazuvchan sistemasi rivojlanmagan embrion

yuragida o'tkazilgan tajribalarda ham isbotlangan. Glikozidlaming

sistolik ta’sir mexanizmlari hali oxirigacha aniqlanmagan. Biroq bir

necha ilmiy isbotlangan gipotezalar borki, ular glikozidlaming yurak

mushak membranalarida joylashgan Na, K ATF-azaga ta’siri bilan

bog'liq. Na, K-ATF-aza hujayralaming sitoplazmatik membranasida

joylashib, K va Na ionlarini tashuvchi ferment hisoblanadi. Yurak

glikozidlari shifobaxsh miqdorda ferment faolligini kamaytiradi, shu

tufayli hujayralar ichida natriy ionlarining soni oshadi, kaliy ionlarining

soni esa kamayadi. Hujayralar ichida natriy ionlari oshgani tufayli

ulardan tashqari joylashgan kalsiy ionlari bilan almashinuvi ham oshib

boradi, bunga javoban sarkoplazmatik retikulumdan qo'shimcha kalsiy

ajraladi, erkin kalsiyning umumiy miqdori sarkoplazmada ko'tariladi.

Kalsiy ionlari tropomiozin, troprain oqsillari bilan birikib, ulami

qisqaruvchi oqsillarga nisbatan tormozlovchi ta’sirini bartaraf qiladi,

miozinning ATF-aza fermenti faolligini oshiradi, shuning uchun

miokardning qisqarishiga kerak bo'lgan ATF hosil bo'ladi, aktin bilan

miozin bog'lanib, qisqarish oqsili — aktomiozinni hosil qiladi,

sistolaning kuchi oshadi, davomiyligi qisqaradi. Glikozidlaming sistolik

ta’siri katexolaminlaming oshishi bilan ham bog'liq. Ma’lumki, kalsiy

ionlari katexplaminlami ajratish xususiyatiga ega. EKG da sistolik ta’sir

tufayli Q — T oralig'i kamayadi, EKG tishlarining voltaji oshadi.

2. Musbat tonotrop ta’sir: sistolaning kuchayishi yurakning

qisqaruvchanligi, ayniqsa, yetishmovchiligi tufayli kengaygan,

bo'shashgpn yurak mushaldarining umumiy tonusihi oshiradi. Yurak

qorinchalarida qpldiq qon. kamayib, a’zoning umumiy o'lchami

kamayadi. Kuchli sistola hamda musbat tonotrop ta’sir tufayli yurakning

zarbali va minutli hajmi oshadi.

3. Manfiy xronotrop —diastolik ta’sir: glikpzidlar diastola

davomiyligini uzaytiradi, -yurakning urish tezligi kamayadi. Kuchli sistola vaqtida qon yurakdan,katta kuch bilan fchiqib, aorta

yoyida joylashgan karotid kpptok,chalarining barotetseptorlarini

ta’sirlaydi, shu yerdan impulslar vagus matfkazigi o'tib,uning oxirida

mediator atsetilxolin ajralishini' oshiradi, atsetilxolin esa yurak urish

' tezligini kamaytiradi. Glikozidlar bevoSta yurdkda joylashgan vagus

retseptorlariga tavsir ko'rsatib, kardio-kardial'refleks prqiiK ham

bradikardiya paydo qilishi .mumkin. Yosh bolalarda (3 yoshgacha)

vagus yaxshi rivojlanmagan bo'lgani uchun yurak glikozidlari ularda

yurak urushi tezligini kamaytirmasligi ham niumkin. Agarchaqaloq

bolalarda yurak glikozidlari yuborilgandan keyin yurakning urish

tezligi sekiiilashsa, moddalarning zaharli ta’siri bosblanganidan

dalolat beradi.

Diastolaning uzayishi yurakning qon va oziq moddalar bilan

ta’minlaaishiga, keyingi bo'ladigan kuthli sistolaning yuzaga,

chiqishiga sbaroit yaratib beradi,- EKG da T-R, R-R oralig'i uzayadi.

4. Manfiy — dromotrop ta’sir. Glikozidlar yurakning o'tkazuvchan

sistemasiga bevosita ta’sir ko'rsatib,. iriipulslaming atrioventrikulyar

tugunchadan, Giss bog'lamidan o'tishiflf tormozlaydi. Yurakning

o'tkazuvchan sistemaga bo'lgan ta’siri vagus orqali ham kelib chiqishi

mumkin, EKG da ?-Q oralig'i ozroq cho'ziladi.

5. Glikozidlar miqdori oshganda musbat — batmotrop ta’sir, ya’ni

yurakning,o'tkazuvchan usulini, miokardning qo'zg'aluvchanligini

oshiradi, qo'shimcha.geterotrop o'choqlar—aritmiya paydo bo'ladi.

6. Yurak mushaklarining metabolizmiga ta’siri: glikozidlar uglevod,

oqsil, lipid moddalar almashinuviga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Yurak

mushaklarida glikogen, ATF, KF miqdori oshib, yurak energiya bilan

yaxshi ta’minlanadi. Yurakning kuchi ortib borsa ham, kislorodga ehtiyoji oshmaydi, yurak kislorodni kam sarf qilgan holda o'z faoliyatini oshiradi.

Yuqorida keltirilgan glikozidlaming kardial ta’siri sog'lom yurakda

va ayniqsa, yurak yetishmovchiligida yaqqol ko'rinadi. Masalan, yurak

yetishmovchiligida nlaming sistolik ta’siri kuchliroq bo'ladi, chunki

bu holatda yurak mushaklarida kaliy ionlari kamaygan bo'ladi, yurak

glikozidlari yuborilganda kalsiy ko'proq miqdorda ajralib, kuchli

musbat — inotrop ta’sir ko'rsatadi.

Glikozidlaming ekstrakardial ta’siri kardial ta’sir bilan bog'liq

bo'ladi. Yurak yetishmovchiligida glikozidlar yurakning qisqarish

kuchini, zarbali va minut hajmini oshiradi, butun organizmda

gemodinamikani nonnallashtiradi, venalarda qonning turib qolishi o'tib

ketadi, ularda gidrostatik bosim kamayadi, to'plangan suyuqliklar —

sbishlar yo'qoladi. Qon bosimi deyarli o'zgarmaydi, chetda

(periferiyada) joylashgan qon tomirlaming umumiy qarshiligi pasayadi,

a’zolaming qon, kislorod bilan ta'minlanishi oshib boradi. Yurak

glikozidlari moddalar almashrmiviga ijobiy ta’sir ko'rsatib, jigar

faoliyatini takomillashtiradi. Glikozidlar diurezni — siydik ajralishini

oshiradi, buni bir tarafdan ularning bevosita buyrakka ta’sir etishi bilan

tushuntirish mumkin — buyrak kanalchalarida natriy ionlarining qayta

so'rilishiga to'sqinlik qilib, natriy va u bilan suyuqlikni organizmdan

chiqishini oshiradi. Yurak glikozidlari aldosteron gonnoniga qarama-

qarshi ta’sirga ega bo'lgani uchun ham diurezni oshiradi. O'pkada ham

gemodinamika yaxshilanadi, shu tufayli gaz almashinuvi ham asli holiga

keladi. Arterial qonda kislorodning hajmi oshadi, uglekislota hajmi

kamayadi, to'qimalar kislorod bilan yetarli ta’minlanadi, ularda

gipoksiya, metobolik atsidoz kamayadi. Shu tufayli sianoz ham

yo'qoladi, nafas, qon-tomir maikazlarining qo'zg'aluvchanligi kamayib,

nafas siqishi ham o'tib ketadi. Bemorlar ahvoli ancha yaxshilanib qoladi,

uyqusi norm all ashadi.

Yurak glikozidlari markaziy nerv sistemasiga tinchlantiruvchi ta’sir

ko'rsatadi, qo'zg'aluvchanlik va tormozlanish jarayonlari

normallashadi.

Yiirak glikozidlarining farmakokinetikasi: fizik-kimyoviy jihatdan

yurak glikozidlari qutblangan, qutblanmagan va nisbiy qutblangan

moddalarga bo'linadi. Qutblangan glikozidlar suvda eriydigan —

gidrofil moddalar bo'lib, lipidlarda kam eriydi, me’da-ichakdan yomon

so'riladi. Shu tufayli qutblangan moddalar — strofantin K,

konvallatoksin parenteral yo'llar orqali venalarga asta-sekin yuboriladi.

Bulaming ta’siri tez, S-10 minutdan keyin boshlanib, 25-30 minutdan

keyin avjga chiqadi.

Strofantinning yarim hayoti (ta’sirining 50% ga kamayishi) 21-22

soatni tashkil qiladi, 2-3 kundan keyin organizmdan 65% butunlay

o'zgarmagan holda, 30% jigarda biotransformatsiyaga uchrab, siydik

orqali buyraklardan hamda o't-safro orqali ichakdan chiqib ketadi.

Qutblanmagan glikozidlar — digitoksin lipidlarda yaxshi eriydi

— lipofil moddalar og'iz orqali yuboriladi, me’da-ichakdan yaxshi

so'riladi, qon oqsillari—albuminlar bilan bog'lanadi.

Ta’siri 2-4 soatlardan keyin boshlanib, 8-12 soatda avjga chiqadi,

bulaming yarim hayoti 5 kunni tashkil qiladi. 14-21 kundan keyin

ta’siri o'tib ketadi. Jigardan o't orqali ichakka o'tib, u yerdan yana

qonga so'riladi, asosan ichak orqali organizmdan chiqi'b.ketadi.

Moddalar organizmda davomli aylanadi, to'planadi — kumulyativ

xususiyati bor, bunda moddaning o'zi to'planadi — moddiy

kumulyatsiya ro'y beradi. Ba’zi glikozidlar — digoksin,

selanid qutblangan va qutblanmagan moddalar o'rtasidan o'rin olgan,

nisbiy qutblangan deb ataladi. Ular qutblanganlardan me’da-ichak orqali

yaxshi so'rilishi bilan farq qiladi, og'iz orqali va venaga yuboriladi,

qonga so'rilishidan keyin oqsillar bilan bog'lanishi mumkin, qutblangan

glikozidlarga nisbatan organizmdan sekinroq, asosan buyrak orqali 3-6

kunda chiqib ketadi.

Qonda glikozidlar oqsillar bilan bog'langan va erkin holatda

bo'ladi. To'qimalarga faqat erkin holatdagi glikozidlar o'tadi, ular

hamma a’zolarga — yurak, jigar, buyrak usti bezi, skelet mushaklari,

bosh miya, oshqozon osti bezi to'qimalariga o'tadi. Yurak, bosh miya

to'qim alari glikozidlarga nisbatan sezuvchanroq bo'ladi.

Glikozidlaming ta’sir muddati ulaming oqsillar bilan birikishiga

bog'liq. Oqsillar bilan mustahkam bog'langan glikozidlar

organizmdan sekin chiqib ketadi, ulaming to'planish—kumulyatsiya

xususiyati bor.

Glikozidlar ta’sirining davomiyligi bo'yicha uch guruhga bo'linadi:

1. Qisqa muddat ta ’sir etuvchi moddalar — strofantin,

konvallatoksin, strofantidin atsetat, korglikon, bular venaga

yuborilganda ta’siri tez boshlanadi, davomli bo'lmaydi.

2. O'rtacha muddat ta’sir etuvchi moddalar — digoksin, selanid,

adonizid, og'iz orqali yoki venaga yuboriladi. Venaga yuborilganda

ta’siri tez, ichilganda sekin boshlanadi va davomliroq bo'ladi.

3. Uzoq muddat ta’sir etuvchi moddalar — digitoksin og'iz orqali

yuborilganda ta’siri asta-sekin boshlanib davomli bo'ladi, moddaning

kumulyativ xususiyati bor.

Glikozidlar yosh bolalar organizmidan kattalarga nisbatan siydik

orqali tezroq chiqib ketadi, shuning uchun sutkali miqdomi ikkiga

bo'lib yuborish tavsiya etiladi. Yosh bolalarda miokard toj tomirlar

orqali qon bilan yaxshi ta’minlangan bo'ladi, shuning uchun u yerdan

glikozidlaming chiqib ketishi tezroq o'tadi. Masalan, strofantinning

yarim hayoti 2 yoshdagi bolalarda kattalarga (21-22 soat) nisbatan

kamroq, digoksinniki yangi tug'ilgan chaqaloqlarda kattalarga nisbatan

ko'proq. Digitoksinning yarim hayoti kattalarda 8 kun bo'lsa, 5-9 yoshli

bolalarda 6 kunni tashkil qiladi. Shuning uchun kichik yoshli bolalar

organizmidan tez chiqib ketadigan moddalar — strofantin, digoksin,

korglikonlar bilan davolash tavsiya etiladi. Digoksin esa asosan 5

yoshdan oshgan bolalarda qo'llanadi.

Yurak glikozidlari o'tkir va surunkali yurak-qon tomir

yetishmovchiligida qo'llaniladi. Bu yetishmovchilik har xil yurak

poroklarida, miokardit, gipertoniya, miokard infarkti,

koronarkardioskleroz kabi yurak kasalliklari natijasida kelib chiqadi.

Glikozidlar yurak ritmi izdan chiqqanda: mertsal, paroksizmal aritmiya,

supraventrikulyar taxikardiya, umuman taxikardiyalarda ham

qo'llaniladi. O'tkir yetishmovchilikda tez ta’sir etuvchi moddalar —

strofantin, korglikon, konvallatoksin venaga yuboriladi. Surunkali

yetishmovchilikda asosan digitalis moddalari — digitoksin, selanid,

adonizid, digoksin qo'llaniladi.

Septik endokarditda, yurak urishi sekinlashganda (bradikardiya),

digitalis intoksikatsiyasida yurak glikozidlarini qo'llash man etiladi.

Glikozidlar bilan davolash ancha murakkab hisoblanadi — oddin

to'yintiruvchi miqdorda yuboriladi, keyin quvvatlovchi miqdor

qo'llaniladi. Quvvatlovchi miqdor eliminatsiya kvotasi orqali

aniqlanadi. Yurak glikozidlarining kardiotonik ta’siri bir sutka ichida

50% kamayishi (glikozidlar organizmda o'zgarishi, zararsizlanishi,

chiqib ketishi tufayli kamayadi) eliminatsiya kvotasi deb ataladi.

O'tkir yurak yetishmovchiligida tez, o'rta muddat ta’sir etuvchi

strofantin, korglikon, konvallatoksin, digoksinlar qo'llaniladi, to'liq

shifobaxsh miqdor bir marta yuboriladi, surunkali yurak

yetishmovchiligida glikozidlaming asta-sekin qondiruvchi miqdori

yuboriladi.

Yosh bolalar organizmi glikozidlarga nisbatan kamroq sezuvchan

bo'ladi, shuning uchun ular tana vaznining har bir kilogramiga kattalarga

to'g'ri keladigan yoki undan oshiqroq miqdorda tayinlanadi. Yosh

bolalaming glikozidlarga kamroq sezuvchanligi ularda hujayralardan

tashqari suyuqlik ko'proq bo'lishi bilan tushuntirish mumkin. Yuqorida

keltirilganidek, 3 yoshgacha bo'lgan bolalarda yurak glikozidlari

shifobaxsh miqdorda bradikardiya paydo qilmaydi, chunki ularda vagus

nervining tonusi yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. Bradikardiya

boshlanishi zaharlanish boshlanganidan dalolat beradi.

Yurak glikozidlarining shifobaxsh ta’sir doirasi keng emas. Zaharli

dozaning 1/3 - 2/3 qismi kardiotonik ta’sir ko'rsatadi, shuning uchun

ular bilan zaharlanish tez uchrab turadi. Gipoksiya ham glikozidlardan

zaharlanishda kuzatiladigan belgilarga o'xshab ketadi. Masalan,

ekstrasistoliya, paroksizmal taxikardiya yurak yetishmovchiligida

hamda glikozidlar bilan zaharlanganda hosil bo'ladi. Birinchi holatda

glikozidlami qo'llash, ikkinchi holatda ulami man etishga to 'g'ri keladi,

shuning uchun ular bilan davolash katta mas’uliyat va ehtiyotkorlikni

talab qiladi.

Glikozidlar bilan zaharlanganda yurak hamda boshqa a’zolarda

o'zgarishlar yuz beradi. Zaharlanish belgilari kardial va ekstrakardial

turga bo'linadi. Kardial belgilari: bradikardiya — yurak urishi

sekinlashadi, chetda joylashgan qon tomirlar torayib, yurakning qon,

kislorod bilan ta’minlanishi izdan chiqadi, yurak mushaklarida

qo'zg'aluvchanlik oshishi tufayli yurak urishi notekis bo'lib, aritmiya

paydo bo'ladi, og'ir holatlarda atrioventrikulyar blokada hamda

qorinchalarda fibrillyatsiya paydo bo'lib, yurak urishdan to'xtab qolishi

mumkin. Ekstrakardial belgilar: ishtaha pasayadi, dispeptik holatlar

yuz beradi—ko'ngil aynaydi, qusish, ich ketish hollari, qorinda og'riq

paydo bo'ladi. Shuningdek, bemor bo'shashadi, boshi og'riydi, boshi

aylanadi, uyqu qochadi, ko'zi xira tortib, hatto ruhiy o'zgarishlar—

gallyutsinatsiyalar paydo bo'ladi.

O'tkir zaharlanishni davolashda bemorga kaliy xlorid, panangin,

kaliy orotat yuboriladi, chunki glikozidlaming zaharli dozalari

miokardda kaliy miqdorini kamaytirib yuboradi. Sulfgidril birikmalarga

boy bo'lgan unitiol yurak glikozidlarini bog'lab, ionlami tashuvchi

ATF-aza fermenti faolligini oshiradi. Kalsiy ionlarini bog'lovchi

etilendiamintetra atsetat — sirka kislotaning dinatriyli tuzi, trilon B,

sitratlar qo'llaniladi.

Yurak glikozidlari asosan o'sim liklardan olingani uchun

o'zgaruvchan bo'ladi, vaqti-vaqti bilan ulaming faolligini baqalarda,

mushuklarda aniqlab turiladi va standart moddalar bilan solishtiriladi

— biologik standartizatsiya o'tkaziladi. Hayvonlarda glikozidlami

yurakni to‘xtatuvchi eng kichik miqdori aniqlanadi, ularga LED (baqalar

ta’sir birligi), KED (mushuklar ta’sir birligi) qo'yiladi. Masalan 1 g

kristallik strofantin K da 44000-55000 LED, 8200 KED, lg

konvallyatoksinda 63000—80000 KED, 10000 KED mavjud, ya’ni 1 g

strofantin 44000-55000 baqalarning, 8200 mushuklarning, 1 g

konvallyatoksin 63000-80000 baqalarning va 10000 mushuklarning

yuragini to'xtatadi, monoglikozid konvallatoksinni biologik faolligi

diglikozid strofantinnikidan yuqoriroq.

So'nggi yillarda kardiologiya amaliyotida kimyoviy jihatdan yurak

glikozidlaridan farq qiladigan kardiotonik moddalar amrinon, milrinon

qo'llanilmoqda. Ular bispiridin unumlaridan bo'lib, yurakka musbat

inotrop ta’sir ko'rsatadi, ta’sir mexanizmi s-AMF ni va erkin holdagi

kalsiy ionlarining miqdori oshishi bilan bog'liq, shifobaxsh miqdorlarda

yurak urishining tezligiga, qon bosimiga deyarli ta’sir ko'rsatmaydi.

Adrenomimetiklar, dofamin, metilksantinlar, glyukagon ham

yurakka stimullovchi ta’sir ko'rsatadi, lekin noxush asoratlari ko'p

bo'lgani uchun kardiotonik modda sifatida kam qo'llaniladi.