Yulduz to`dalarini tadqiq etish

1.2.1-jadval. NGC (new general catalog) katalogi bo`yicha ba`zi sharsimon yulduz to`dalarining ma`lumotlari.

NGC	d	r	D	α	δ	Yulduz turkumlari va to`dalarining joylashuv o`rni
5272	24	30000	200	13^h39^m,9	+28°39′	Yuguruvchi Itlar; taxminan α Yuguruvchi Itlar va α Volopas o`rtasidagi oraliqda.
6205	18	16300	85	16^h39^m,9	+36°33′	Gerkules; η Gerkulesa dan 1/3 masofada ζ Gerkulesgacha .
6341	20	25400	150	17^h15^m,6	+43°12′	Deyarli ι Gerkulesbilan η Gerkules o`rtasidagi oraliqda.
6218	17	14600	70	16^h44^m,6	–01°52′	Ajdar; ε Ajdardan β Ajdargacha bo`lgan 1/3 masofada.
6656	30	9100	80	18^h33^m,3	–23°58′	O`q otar; Deyarli σ O`q otar va μ O`q otar o`rtasidagi oraliqda.
7078	20	27000	120	21^h27^m,6	+11°57′	Pegas; 3°,5 g’arbiy i 2°,5 shimoliy ε Pegasda.
7089	20	28600	140	21^h30^m,9	–01°03′	Qovg’a; α Qovg’a va θ Burgut orasidagi 1/3 masofada.

d – Minutlardagi ko`rinma burchaq diametri.

r – yorug’lik yili bo`yicha to`dalargacha bo`lgan masofa.

D – yorug’lik yili bo`yicha to`dalarning chizig’li diametri.

 - to`g’ri ko`tarilish.

 - og’ish

1. 
   –rasm. M35 va NGC 2158 tarqoq yulduz to`dalari.
   

1.3. Tarqoq yulduz to`dalari.

Tarqoq yulduz to`dalari yulduzlarning gravitatsion bog’langan guruhi bo`lib umumiy kelib chiqishi, yaqin kimyoviy tarkibi va yoshi bir xil bo`lgan Galaktikaning yassi tashkil etuvchilariga xos ob`ektlardir. Hozirgi vaqtga kelib 1200ga yaqin TYUT ma`lum bo`lib asosan quyoshdan 2 kpk uzoqlikda joylashgan. Undan ham uzoqdagi to`dalar Somon yo`li yulduzlarining yuqori zichligi tufayli ko`rinmaydi (1.3.1 –rasm). Kuzatuv ekranidan to`dalar yo`qolib boradi. Galaktikamizda tarqoq yulduz to`dalari taxminan miqdordan ko`p. Etarlicha yaxshi o`rganilganlari esa 400dan ortiq (1.3.2-rasm, 1.3.1-jadval). Bu ob`ektlar o`rtacha olganda yaqin ob`ektlar hisoblanadi. Quyoshga yaqinroq Giad to`dalari 46 pk masofada joylashgan.

1.3.2-rasm. Gershprung-Resselning qator yaxshi o`rganilgan tarqoq yulduz to`dalari tahliliy diagrammasi (Asosiy ketma-ketlik turli to`dalari va asosiy ketma-ketlik Giadlar to`dalari o`rnini almashtirish bilan olingan) ko`rsatkich bilan quyosh ko`rsatilgan, T_e – effektiv temperatura, L – yorug’langanlik, -Quyosh yorug’langanligi.

Odatda TYUT 100 tadan -1000 tagacha yulduz tutadi, biroq, 10⁴ taga yaqin yulduzga ega yulduz to`dalari ham ma`lum. To`dalarning og’irligi Quyoshning 1000 ta og’irligiga teng, yulduzlarnig kontsentratsiyasi esa < 1 pk<sup>-3</sup> ga taxminan maydon yulduzlardan bir tartib yuqori bo`ladi. TYUT nisbatan quyuq yadro va yulduz yadrolari bilan solishtirganda siyrak yulduzli tojdan iborat bo`ladi. O`rtacha yadro radiusi pk, toj radiusi esa 2-10 marta (to`da massasiga bog’liq) katta. TYUT favqulodda turfa yulduz tarkibi bilan xarakterlanadi. Ularda moviy va qizil o`ta gigantlar, gigantlar, qo`shaloq va magnit yulduzlar va boshqa o`zgaruvchan yulduzlar –tsefeidlar, chaqnovchi va boshqalar kuzatiladi [4]

Yulduzlar hosil bo`lishi nazariyasi uchun yosh va yangi tug’ilayotgan TYUT larini kuzatish unchalik muhim emas. Yosh TYUT dagi yulduzlarni statik tadqiq etish hosil bo`layotgan yulduzlarda og’irlik bo`yicha massa–bo`linish boshlang’ich funktsiyasi haqida ma`lumot beradi. Og’irligi 1-25 bo`lgan yulduzlar uchun boshlang’ich massa funksiyasi ko`prog’ ishonchliligi aniqlangan, u darajali funksiya ko`rinishida tasvirlangan.

Bizning galaktikada besh yuzga yaqin shunday to`dalar ma`lum. Ular aniq bir shaklga ega bo`lmay, eng ko`p deganda bir necha yuz bo`ladi va ko`pincha o`zlarini qurshab olgan yulduzlar osmoni fanida ko`zga keskin tashlanmaydi. Ularning hammasi Somon Yo`lida yoki uning yaqinida joylashgan, shuning uchun ham ba`zan ularni Galaktik to`dalar deb atashadi. Ular galaktik sistema ichidagi mahalliy zichlanishlardan iborat. Zichlanish qanchalik uzoqda bo`lsa, bu zichlanishga tegishli yulduzni atrofdagi boshqa yulduzlardan ajratish shuncha qiyinlashadi. Shuning uchun ehtimol bizga tarqoq yulduz to`dalarining faqat oz qismi ma`lumdir, ularning Galaktikadagi umumiy soni o`n minglarcha bo`lishi mumkin. Savr yulduz turkumiga Hulkar bizga yaqin yulduz to`dalaridan biri hisoblanadi va u tarqoq to`dalarga misol bo`ladi. (1.3.1-rasm); bu to`daning parallellanishi 0” .007, uzoqligi esa taxminan 490 yorug’lik yiliga teng.

Yulduz to`dalarini o`rganish kosmogoniya nuqtai nazaridan muhimdir; chunki har bir to`da, ehtimol, kelib chiqishi umumiy va yoshlari bir xil bo`lgan juda ko`p yulduzlar to`plamidan tashkil topgandir. To`dadagi hamma yulduzlarning bizdan deyarli bir xil uzoqlikda joylashganligi ularni o`rganishni juda osonlashtiradi; demak, agar to`dadagi biron yulduz ikkinchisidan necha marta yorug’ bo`lib ko`rinsa, u haqiqatda ham shuncha marta yorug’dir. Bu esa to`dadagi yulduzlar absolyut kattaliklarini rangi, spektiri va hokazolar bilan solishtirishga imkon beradi. Faqat to`daga tegishli yulduzlarni boshqa yulduzlardan ( yulduz “fanidan”) ajrata bilishi. Bu dastlab Hulkar uchun bajarilgan To`da egallagan sohadagi 2000 yulduzning o`ziga xos harakatiga qarab, ulardan faqat 150 ta yulduz (2<sup>m</sup> dan 10<sup>m</sup> gacha bo`lgan) to`daga tegishli ekani va qolganlarining hammasi ulardan ancha narida joylashganligi isbotlandi. Quyoshdan to`da markazigacha bo`lgan masofa taxminan 150 ps. To`dadagi hamma yulduzlar spektr – yorqinlik diagrammasi bo`yicha bosh ketma-ketlikda joylashgan.

Hulkar to`dasidagi yulduzlar uchun bu diagramma egri chizig’i ko`rsatilgan shaklda bo`ladi. Bu to`dada qizil gigantlar yo`q, ba`zi boshqa to`dalarda (masalan, Giadda) ular uchraydi. Shuningdek, sharsimon to`dalarda uchraydigan Liraning RR yulduzi tipidagi o`zgaruvchan yulduzlarning tarqoq to`dalarda mutlaqo bo`lmasligi ajoyibdir. Tarqoq to`dalarning diametri ba`zan 10ps dan ortiq bo`ladi. Hamma yulduzlar kabi, to`dalar tashkil etuvchi yulduzlar ham harakatlanadilar. Ma`lum to`dadagi yulduzlarning yuz yillar davomida o`zlarining nisbiy vaziyatlarini deyarli, o`zgartirmasligi, ularning fazoda bir xil geometrik tezliklar bilan harakatlanayotganini ko`rsatadi. Ammo harakatlanayotgan to`dadagi yulduzlarning oralaridagi masofa shunchalik kattaki, to`daning ichki kuchi (ya`ni to`da a`zolarining o`zaro tortishish kuchi) to`dani uzoq vaqtgacha tarqalib ketishdan saqlab qola olmaydi. V.A.Amborsumyaning to`dalari o`z tarkibiga yulduzlarni asta-sekin yo`qotishi aniqlandi: ma`lum to`daga kiradigan ayrim yulduzlarning o`zaro juda yaqinlashishi va Galaktika yadrosi tortishining ta`siri natijasida yulduzlarning bir qanchasi to`dani tashlab ketishga etadigan tezlik olishi kerak. Shunday qilib, to`daga tegishli yulduzlar asta-sekin tarqaladi.Bunday prosess nihoyatda sekin – million va milliard yillar davomida sodir bo`ladi [6].