Yuldаshev Asqarali Yakubovich soliqlar va soliqqa tortish

 
2-§. O`zbekiston Respublikasining soliqlari va soliqsiz to`lovlari
Mustaqil O`zbekiston ochiq, erkin iqtisodiyotga asoslangan odil jamiyat, 
kuchli demokratik huquqiy davlat qurish yo`lidan bosqichma-bosqich olq'a 
bormoqda. Respublikamizda jamiyatni yangilashda va ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotda tanlangan bu yo`li jahon tajribasiga asoslangan, xalqimizning turmush 
sharoitlari, an'analarini, urf-odatlarini, turmush tarzini har tomonlama hisobga 
olgan. 
Bozor munosabatlariga o`tish murakkab jarayon, u bosqichma-bos-qich 
amalga oshiriladi. Har bir bosqichni amalga oshirish uchun ma'lum vaqt kerak 
bo`lib, har tomonlama murakkab bo`lgan bir qancha ishlarni bajarish zarur bo`ladi. 
Iqtisodiy 
islohotlarning 
birinchi 
bosqichida 
eng, 
awalo, 
bozor 
munosabatlarining huquqiy poydevori yaratildi. Bu davrda 300 taga yaqin iqtisodiy 
xarakterdagi qonunlar qabul qilindi, turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar, ya'ni 
davlat korxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi 

---

7 
korxonalar, kichik va mas'uliyati cheklangan korxonalar, ijara korxonalari, fermer 
va dehqon xo`jaliklari, jamoa xo'jaliklari, xususiy korxonalar, yakka tartibda 
mehnat faoliyat ko`rsatadigan shaxslar vujudga keldi. 
Bozor iqtisodiyoti rivqjlangan davlatlarda turli mulkchilik shaklidagi 
korxonalar faoliyatini uchta asosiy mexanizm orqali tartibga solinadi. 
1. Xo`jalik qonunchiligi. 
2. Soliq mexanizmi. 
3. Bank mexanizmi, narx, kredit va boshqalar. 
Iqtisodiyotni tartibga solishda soliq mexanizmi alohida o`rin tutadi. 
O`zbekistonda bozor islohotlari boshlanishi bilan oldingi soliq tizimi ta'sirchanligi 
va samarasi susaydi, chunki u rejali boshqarish tizimiga asoslangan mexanizm edi. 
Endi bozor iqtisodiyotiga xos soliq mexanizmi joriy etilishi zarur bo`lib qoldi. 
Buning uchun dastlab soliq qonunlari qabul qilingan bo`lsa so`ngra o`zbckiston 
Respublikasining Soliq kodeksi ishlab chiqildi va u 1-yanvar 1998-yildan boshlab 
amalga kiritildi. 
O`zbekiston Rcspublikasining Soliq kodeksiga muvofiq korxona, tashkilot, 
firmalar va aholi soliqlar va yig`imlar to`laydilar. 
Soliqli to`lovlarning hamma turlari faqat budjetga tushadi. Soliqli to'lovlar 
mohiyatini ochishga keyinroq to`xtalamiz. Yig`imlar ham asosan budjetga tushadi. 
Soliqsiz to`lovlar esa byudjetga, yoki maxsus fondlaiga tushadi. Mavjud 
soliqli va soliqsiz to`lovlarning farqi faqat budjetga tushishdagina emas, boshqa 
farqlari ham mavjud. 
Budjet daromadlarini asosan soliqlar, yig`imlar va soliqsiz daromadlar tashkil 
etadi. Umumdavlat soliqlariga: qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz solig`i, yuridik 
shaxslar daromadlarini (foyda)sidan olinadigan soliq jismoniy shaxslarning 
daromadidan olinadigan soliq, suv resurslaridan olinadigan soliq, yer ostidan 
foydalanganlik uchun soliqlar kiradi. 
Byudjetdan tashqari maxsus fondlarga ajratmalar. Bular ham soliqsiz 
to`lovlardir. Bunday fondlarga mehnat bandlik fondi, pensiya fondi va asosiy yo'l 
qurilishi fondi kiradi 
Korxona, biriashma, tashkilot va firmalar o`zlarining ish haqi fondlariga 
nisbatan 24 
% 
ajratib, pensiya fondiga, 0,3 % mehnat bandlik fondiga va 0,2 %ini 
ijtimoiy sug`urta fondiga o`tkazib beradilar. 
Davlat budjeti daromadining qariyb 90 %ni soliqlar tashkil etar ekan, ularning 
mohiyatini ochish, tizimini guruhlab o`iganish muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. 
Respublikamizning mustaqillik davridagi soliq amaliyoti chet mamlakatlar 
soliqlarini o`rganish, ularni respublikamizda qoilash, qo`llanayotgan ba'zi bir 
soliqlarga tuzatish va o`zgartirishlar kiritish bilan takomillashib bormoqda. 
Shunday qilib, O`zbekiston o`zining soliq tizimiga va soliqsiz to`lovlariga ega, ular 
rcspublika iqtisodiyotini barqarorlashtirishga xizmat qilmoqda.